آرارات آقاسيان: نسخ خطی مصور ارمنی در بازارهای ترکيه برای انواع بسته بندی به کار گرفته می شدند.
ترجمه : موسسه ترجمه و تحقیق هور
آرارات آقاسيان پروفسور علوم هنری، عضو آکادمی ملی علوم جمهوری ارمنستان، مدير موسسه هنری آکادمی ملی علوم جمهوری ارمنستان و هنرمند شهیر در مصاحبه ای با Yerkir.am گفته است:
هنرهای زيبا و هنرهای کاربردی ارمنيان طی سالهای ۱۸۹۰ تا ۱۹۲۰، در دوران نسل کشی ارمنیان خسارات قابل توجهی را متحمل شدند.تعداد دقيق این آثار که در سالهای نسل کشی ارمنيان نابود شده و از بين رفته اند را نمی توان به درستی تخمين زد، ولی طبق گفته ايشان و بر اساس داده هايی،اين آثار از ۹۰۰۰ تا به ۳۰۰۰۰ نمونه ميرسند.اين تعداد قابل مقايسه با کتابهای دست خط ارمنی است که هم اکنون در موزه «ماتناداران» ارمنستان و موزه های ديگر دنيا وجود دارد. بدين معنی که ما طی سالهای ۱۸۹۰ الی ۱۹۲۳ به اندازه يک موزه کامل، آثار هنری ارزشمندی را از دست داده ايم.
بنا بر اظهارات وی، نمونه های اصلی اين هنر های زيبای مينياتوری متعلق به نسخه های خطی مصور بوده اند.گزارشهايی از نويسندگان ترک وجود دارد، که دست خط های مصور مينياتور ارمنی در بازارهای ترکيه برای بسته بندي هايی مثل بسته بندی کره يا تخمه های آفتابگردان و غيره مورد استفاده قرار می گرفته اند.منابع ترکی، عربی، اروپايی، ارمنی و مطبوعات و نشريات آن دوره نيز توضيحات بيشماری در مورد نابودی هنر ارمنی ارائه داده اند.
نمونه های زيادی از اين آثار کاملا نابود شده اند، زيرا قسمت اعظم اين دست خطها در صومعه های ارمنيان نگه داری ميشدند و صومعه های مذکور نيز به آتش کشيده شده اند. تعدادی از اين دست خطها ديگر وجود ندارند،زیرا در منازل ارمنيان بوده اند. شواهدی نيز وجود دارد که روحانيان و متفکران ارمنی در آن زمان برای حفظ اين دست خطهای مصور، آنها را در مخفيگاه هايی در زير خاک مدفون کرده اند. همچنين شواهدی وجود دارد که آنان اين دست خطها را با صندوقهايی به درياچه وان انداخته اند که بعد از بازگشت مجدد به سرزمینشان از زير آب درياچه بيرون آورند. متاسفانه محل مخفيگاه های ذکر شده همچنان نا مشخص مانده و يا اگرت عدادی نيز پيدا شده اند ارزش خود را از دست داده اند. اينجا متذکر شويم که تنها قسمتی از آثار هنری ياد شده، با ورود نيروهای نظامی روسيه به وان و آزاد سازی موقت آن، تعدادی از آثار به ارمنستان ،روسيه و اروپا منتقل شده اند، که در حال حاضر، تعدادی از دست خطهای مذکور در موزه های معروف اروپا و آمريکا نيز نگهداری ميشوند. دست خط های مربوط به قرون وسطی ارمنيان در طی سالهای ذکر شده به مکان های ديگر برده شده اند و قسمتی از آن آثار نيز گم شده اند، زيرا تا به حال مخفيگاه های آنان مشخص نيستند و بايد خاطر نشان کرد که تعدادی نيز با اين که پیدا شده اندبه شدت صدمه ديده اند.
متاسفانه نسخ خطی ما راه نابودی ديگری را نيز طی کرده است.در آن زمان افسران ترک و کرد با سواد، با دانستن ارزش اين نسخ خطی، آنها را به کشورهای اروپايی مانند آلمان و اتريش منتقل کرده و به متخصصين آثار هنری پيشنهاد کرده اند تا نسخه های دست خط ارزشمند ارمنی را به کارشناسان مسايل ارمنستان بفروشند. تعدادی از این آثار بعدها در موزه های مختلف پيدا شده اند.
آرارات آقاسيان در سخنان خود به صدها هنرمند ارمنی نيز اشاره ميکند که در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در ارمنستان غربی می زيستند و آثار نقاشی و کنده کاريهای با ارزشی را خلق مي کردند، که قربانی نسل کشی ارمنيان شده يا تبعيد شده اند، آثار هنری بيشمار اين هنرمندان نيز نابود شده و از بين رفته يا متحمل خسارات سنگنينی شده اند.
وی در ادامه می گوید:«نمونه های زيادی از هنرهای کاربردی مانند نقاشيهای ديواری و غيره که در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم خلق شده بودند، نابود شده يا مفقود گرديده اند».
وی در ادامه ازهنرمندان ارمنی که قربانی نسل کشی شده اند يا آثار آنان از بين رفته اند ياد کرده و می گوید:
مجسمه ساز «هاکوپ پاپازيان» که تحصيل کرده آمريکا بود در سال ۱۹۱۵ به آمريکا رفته و وقتی در سال ۱۹۲۲ به «ازمیر» بر می گردد، کارگاهش را ويران شده می يابد. اين هنرمند برای هميشه وطنش را ترک کرده و به آمريکا مهاجرت می کند و در آنجا تحت عنوان «جک پاپازيان» کار هنری خود را ادامه می دهد.پروفسور آقاسيان در ادامه سخنانش يادی از نويسنده و نقاش معروف «تيران زاکاريان» که ملقب به «اينتران» بود می کند که سر نوشت بسيار تلخی داشته است. وی را همراه ديگر تعبيديان ارمنی در سال ۱۹۲۳ به تعبيدگاهی نامعلوم منتقل می کنند که در بین راه وی را کشته و در گودالی می اندازند. سگهای ولگرد بدن او را تکه-تکه کرده اند.
بعضی از هنرمندان موفق شدند تا از نسل کشی ارمنيان نجات يابند، ولی کارگاه های آنان و آثاری که خلق کرده بودند رها شده ماندند. بعضی از اين آثار هنری نابود یا دزدیده شدند.
پروفسور آقاسيان در ضمن اشاره به هنرمندانی که بعد از نجات يافتن از نسل کشی ارمنيان، با داشتن خاطرات تلخ از نسل کشی، آثاری خلق کرده اند که گويای جنايات بر عليه ارمنيان در سالهای نسل کشی می باشند، می گوید:
«سرکيس خاچاطوريان» یکی از این افراد است که از نسل کشی ارمنيان نجات یافت و به قفقاز و بعدها به اروپا رفت. وی به خاطر موضوع آثارش معروف به «بازگو کننده اندوه ارمنيان» است.
آرارات آقاسيان می افزايد که چنين مثالهايی بسيارند و در ادامه اشاره به کتاب دو جلدی مصوری می کند که در سال ۲۰۰۴ به دو زبان ترکی و انگليسی در ترکيه به چاپ رسيده است. اين کتاب دو جلدی حاصل کار و تلاش مداوم و پيگير يک ارمنی به نام «گارو کيورکمان» است که توانسته در موزه های ترکيه و اروپا بيش از ۱۰۰۰ نمونه از آثار نقاشان معروف يا هنوز شناخته نشده ارمنی را پيدا کرده و به چاپ برساند. عنوان کتاب ياد شده «نقاشان ارمنی امپراطوری عثمانی طی قرنهای هفدهم الی بيستم» می باشد.
آرارات آقاسيان می گويد:
«آقای کيورکمان طی ساليان متمادی توانسته است با يافتن و چاپ عکسهايی از آثار هنرمندان ارمنی، ارمنستان غربی برخی از این آثار را معرفی و حفظ نماید. در اين عکسها آثاری وجود دارند، که کاملاً بررسی و مورد تحقيق قرار نگرفته اند. عکسهای گرد آوری شده در کتاب دو جلدی ياد شده تنها قسمت ناچيزی از آثاری است که توسط هنرمندان ارمنی آن نواحی خلق شده است.
و می افزايد:
«نقاشانی وجود داشته اند که از آثار آنان فقط دو يا سه نمونه باقی مانده اند، در حالی که از انتشارات آن زمان استانبول به درستی می توان فهميد که هنرمندان ارمنیدر امپراطوری عثمانی بسيار فعال بوده اند، حتی آثار آنان به نمايش نيز گذاشته می شده است. از نقاشانی می توان ياد کرد که کارهای بسيار اندکی از آنان به جای مانده است و سر نوشت مابقی آثارشان نامعلوم است که احتمالاً در سالهای نسل کشی ارمنيان سوزانده يا غارت شده اند يا برای اهداف ديگری مورد استفاده قرار گرفته اند».
نمونه های زيادی از آثار هنری ارمنيان از طلا و نقره ساخته شده که با سنگهای گران قيمتی تزيين شده بودند. مثلاً می شود به ظروفی که در کليساهای ارمنيان در مراسم عبادات مورد استفاده قرار می گرفتند اشاره کرد، که به احتمال زياد غارت شده و يا فروخته شده اند.
آرارات آقاسيان در ادامه می گوید:
نسخ خطی، تابلوهای نقاشی شده و ديگر هنرهای کاربردی ارمنيان در ارمنستان غربی در ليست خاصی جمع آوری نشده اند و به همين دليل نمی توان مقدار ضرر و زيانها را دقيق محاسبه کرد؛در آن زمان آثار معماری ارمنيان ثبت شده بودند. و با اين که ثبت نسخه های خطی نيز آغاز شده بود، ولی متاسفانه همه آنها تشريح و ثبت نگرديده اند که با اتکا به آن بتوانيم بگويم،کدام يک از نسخه های خطی مصور الان وجود ندارند. اما برای ما روشن است که در موزه «ماتناداران» ایروان و موزه های ديگر تعدادی از نسخه های خطی مصور با نقاشي های مينياتوری بسيار زيبا و عالی وجود دارند که در طی سالهای نسل کشی ارمنيان آسيب ديده اند. قسمتهايی از آنها دارای آثار سوختگی يا پارگی هستند.»
وی با ياد آوری کتاب معروف «جاشوتس» (مجموعه ای از مطالبی است که بايد در طی مراسم دعاها از ظهر تا غروب در کليساها خوانده شوند) يا کتابی که مزين به نقاشيهای «توروس روسلين» است و هم اکنون در «ماتناداران» نگهداری می شوند، می گويد:
این کتاب ها خسارات عمده ای دیده اند ولی با اين حال حفظ شده اند. اينها نمونه هايی هستند که نجات يافته اند و من مطمئن هستم که به جزء موارد ياد شده، آثار هنری ديگری مانند فرشهای دست باف ارمنی نيز شامل آثار از بين رفته می باشند، چرا که شاهدان عينی گزارش کرده اند که این فرش های دست باف طی سال های نسل کشی به حراج گذاشته شده و به قیمت های بالایی فروخته شده اند.
طبق گفته های این پروفسور هنرهای زیبا،برآورد خسارتهايی که هنرهای زيبا و هنرهای کاربردی ارمنيان در طی سالهای نسل کشی متحمل شده اند بسيار مشکل است.زيرا آثار نابود شده يا خسارت ديده به قدری با ارزش بوده اند که با هيچ مقياسی قابل سنجش نيستند، ولی اين کار غير قابل عمل هم نيست. در هر حال اگر طبق شواهد موجود قيمت و تعداد تقريبی آثار هنري ای که در آن سالها فروخته شده اند را با قيمت طلای عثمانی در آن روزها برآورد گردد و نرخ آن با نرخ فعلی ارز محاسبه گردد،می شود گفت که مقدار خسارات وارد شده بر آثار هنری ارمنيان با ارز امروزی معادل با چه قيمتی است.
آرارات آقاسيان در ادامه می افزاید:
يکی از کارهای خوب که در صدمين سالگرد نسل کشی ارمنيان در دستور کار قرار گرفته شد تخمین خسارات حاصل از نسل کشی ارمنیان بود، تا بعد از آن متخصصين امر کار را بررسی کرده و سعی کنند مطابق اصول حقوق بين المللی و نوسانات ارزی، قيمت تقريبی خسارات را محاسبه و ارائه کنند.
پرفسور آقاسيان در اين کار گروه «خسارات ملت ارمنی به دليل نسل کشی ارمنيان و مبانی روش شناختی ساختارهای جبران خسارت» را بررسی و ارائه داده است.
گورک بوقوسيان ( دکتری علوم جامعه شناسی) عضو آکادمی ملی علوم جمهوری ارمنستان و مدير موسسه علمی فلسفه، جامعه شناسی و حقوق «خسارات جانی وارده بر ملت ارمنی» را بررسی و ارائه داده است و هايک مليک-آداميان (دکتری علوم زمين شناسی) و رئيس گروه علمی ارمنستان در آکادمی بين المللی محيط زيست، سود منابع معدنی که ملت ارمنی در طی اين سالها از آن بی نسيب مانده و دريافت نکرده است را مورد تحقيق و بررسی قرار داده است.
موارد بررسی و ارائه شده توسط گروه آکادمی ملی علوم جمهوری ارمنستان در موسسه علمی تاريخ،برای پيشبرد موثر دادخواهی ملت ارمنی در راستای احقاق حقوق خود، در اختيار مقامات جمهوری ارمنستان قرار گرفته است.
منبع: arevmdahaiastan.net