مختصری در مورد تاریخ ارمنستان
بخش اول،از اورارتو تا پیش از پذیرش مسیحیت
نوشته شده توسط : شاهن هوسپیان
دربارهٔ ارمنیان، یعنی بومیان فلات ارمنستان متنهای مختلفی در تاریخنگاری کهن نگاشته شدهاند که قدیمیترین آنها به چند هزار سال قبل از میلاد مسیح مربوط میشود. در سطور حاضر سعی خواهیم کرد چکیدهٔ مختصری از تاریخ ارمنیان را از بدو تشکیل حکومت اورارتو تا پیوستن ارمنستان به اتحاد جماهیر شوروی سابق و اسقلال مجدد آن ارائه دهیم.
در سال ۸۸۰ ق. م. شاه آرامه {۱} در اورارتو (بیاینا) {۲} به سلطنت رسید. کشور تحت سلطنت وی محصور در کوهستانهای واقع در جنوب دریاچهٔ وان بود. او از سال ۸۶۰ ق. م. موفق به خروج از حدود سرزمین خود شد و با متحد ساختن اقوام هم نژادحکومتی قدرتمند در پیرامون دریاچهٔ وان ایجاد کرد. پس از وی ساردوری اول {۳} با ادامهٔ کار آرامه حدود کشور را گسترش داد. حکومت آشور تلاش میکرد اقوام ساکن اورارتو را به تابعیت خود در آورد و حکومت جوان اورارتو را متلاشی سازد.
در زمان ساردوری اول پایتخت اورارتو به نام توشپا {۴} در ساحل شرقی دریاچهٔ وان بنا شد. در سال ۸۲۵ ق. م. پس از مرگ ساردوری، ایشپوینی {۵} بر تخت سلطنت نشست. در زمان او بود که سنگ نبشتههای با زبان اورارتوئی و با خط میخی نگاشته شدند.
ایشپوینی با ادامهٔ سیاستهای پیشینیان خود سرزمینهای تحت سلطه خود را گسترش داد و به حوزه رود «ارس» رساند. جانشینان وی منوآ {۶} و آرگیشتی اول {۷} موفق شدند سرحدات کشور خود را از شمال به دشت آرارات و از جنوب تا بینالنهرین گسترش دهند.
آرگیشتی و ساردوری دوم {۸} با هدف خنثی سازی حملات دشمنان خارجی قلعه – شهرها واستحکامات بسیاری بنا کردند. در زمان روسای اول {۹} حوزهٔ دریاچهٔ سوان جزو قلمرو اورارتو درآمدو مناطق واقع در جنوب و غرب دریاچهٔ سوان نیز به اورارتو ملحق شدند و اورارتو رقیب قدرتمند کشور آشور شد.
در سال ۷۱۴ ق. م. سارگون دوم {۱۰} پادشاه آشور حملهٔ گستردهای را به فلات ارمنستان شروع کرد و هم زمان اقوام کیمر {۱۱} نیز از دست به غارت مناطق شمال فلات ارمنستان زدند در نتیجه سپاهیان اورارتو از سارگون دوم شکست خوردند. سپاهیان آشور ولایات شرقی را غارت کرد و معبد موسسیر {۱۲} را که به رب النوع خالد {۱۳} اختصاص داشت ویران کرد. اورارتوییها به علت هجوم اقوام کیمر از شمال قادر نبودند در مقابل آشور از سرزمینشان دفاع کنند و موفق به شکست کیمرها و جلوگیری از پیشروی آنان شدند شدند اما به علت جنگ با سپاهیان سارگون نتوانستند کیمرها را از مرزهای کشور دور کنند، در نتیجه این قوم در حوزهٔ کورا ساکن شد.
آرگیشتی دوم {۱۴} در تمام دوران حکومتش سعی کرد آثار و بقایای حاصل از جنگ را از بین ببرد و سرزمینهای از دست داده را مجدداً به کشورش ملحق سازد. اما در سال ۷۰۰ ق. م. سکاها از مرزهای شرقی به ارمنستان هجوم آوردند و در اراضی مابین رودهای کورا و ارس ساکن شدند.
پس از آرگیشتی دوم جانشینانش روسای دوم {۱۵} و سپس ساردوری سوم {۱۶} به حکومت رسیدند. آنها سعی کردند تا اقتدار رو به ضعف اورارتو را احیا کنند. در آن دوران در همسایگی جنوب شرقی اورارتو کشور ماد رو به اقتدار بود و در سال ۶۱۲ ق. م. موفق شد پایتخت آشور را فتح کند و سپس در زمان ساردوری چهارم {۱۷} مادها با کمک حکومت آرمه شوپریا {۱۸} شهر توشپا را فتح کرده حکومت اورارتو را مطیع ماد گردید که پس از مدتی حکومت بر فلات ارمنستان را به خاندان یرواندونی محول کردند که تابع مادها بوده و خراج گذار آن حکومت بودند.
آرداشس
در سال ۵۵۳ ق. م. شاه تیگران موفق به آزاد سازی کشور از حاکمیت مادها شد و پایتخت را از توشپا در ساحل دریاچهٔ وان به شهر نوبنیاد آرماویر {۱۹} منتقل کرد اما استقلال به دست آمده دیر نپایید و در سال ۵۴۷ ق. م. حکومت هخامنشیان ایران مجدداً ارمنستان را تحت سلطهٔ خود در آوردند.
در سال ۵۲۲ ق. م. متعاقب شروع اغتشاشات داخلی در ایران بار دیگر ارمنستان استقلال خود را بر قرار ساخت اما برای حفظ آن گرفتار نبردهای سختی با سپاهیان هخامنشی شد {۲۰} و سرانجام در سال ۵۲۰ ق. م. تحت استیلای ایران در آمد و ادارهٔ آن به دو ساتراپ از خاندان یرواندونی سپرده شد.
در سال ۳۳۱ ق. م. طی چندین نبرد سپاهیان هخامنشی از اسکندر مقدونی شکست خوردند و با پیشروی اسکندر مقدونی در خاک ایران یرواند اورونِتس {۲۱} ارمنستان را مستقل اعلام نمود و مدتی طولانی این استقلال را حفظ کرد. در زمان حکومت یرواند چهارم پایتخت از شهر آرماویر به شهر نوبنیاد باگاران {۲۲} منتقل شد.
در سال ۲۲۰ ق. م. سردار آرداشس از خاندان یرواندونی با حمایت سلوکیها بر شاه یرواند تاخت و او را شکست داد. یرواند ناچار در پایتخت یروانداشات {۲۳} مستقر شد. اما در جنگ بعدی کاملاً شکست خورد و کشته شد و سلطنت یرواندونیها در ارمنستان خاتمه یافت.
آرداشس {۲۴} با موافقت و حمایت سلوکیها به حکومت ارمنستان رسید و سلسله آرداشسیان (آرتاکسیاس) را تأسیس کرد. وی در ابتدا تابع سلوکیها بود اما با شکست سلوکیان در جنگ ماگنسیا {۲۵} از روم در سال ۱۹۰ ق. م. آرداشس با استفاده از موقعیت بدست آمده ارمنستان را مستقل اعلام کرد و شهر آرداشات {۲۶} را مرکز حکومت قرار داد.
آرداشس موفق شد بخشهای مختلف فلات ارمنستان به استثنای تسوپک {۲۷} در منطقه شمالی شاخهٔ غربی رود دجله و کوماگنه {۲۸} که تحت اختیار اعقاب خاندان یرواندونی باقیمانده بود متحد سازد.
پس از فوت آرداشس، آرداوازد اول {۲۹} به حکومت ارمنستان رسید که در سال ۱۱۸ ق. م. در جنگ با مهرداد دوم اشکانی شکست خورد و خراج گذار ایران شد و برادرزاده اش تیگران به دربار اشکانی برده شد.
پس از فوت آرداواز برادرش تیگران اول {۳۰} به حکومت رسید که سیاست پیشینیان خودرا ادامه داد.
پس از فوت تیگران اول پسر او تیگران دوم (تیگران کبیر) {۳۱} که به عنوان گروگان در دربار اشکانی به سر میبرد در قبال واگذاری مناطقی از خاک ارمنستان به مهرداد دوم به پادشاهی ارمنستان رسید.
تیگران بزرگ
تیگران پس از بازگشت به موطن به سازماندهی سپاه پرداخت و در سال اول حکومتش منطقه سوفنه را به ارمنستان ملحق کرد سپس با مهرداد اوباتور {۳۲} پادشاه پونیک {۳۳} هم پیمان شد و در سال ۹۳ ق. م. منطقه کاپادوکیه {۳۴} را تصرف کرد.
تیگرﺍن در تدﺍرک جنگ با مهردﺍد دوم برﺍی بازپس گیری سرزمینهایی بود که ﺍز روی ﺍجبار به وی سپرده بود ﺍما در ﺍین ﺍثنا فوت مهرداد دوم در سال ۸۸ ق. م. فرصت مناسب را فراهم آورد و در سال ۸۷ ق. م. ابتدا به منطقه آدیابن {۳۵} لشکرکشی کرد و سپاهیان اشکانی را در دو نبرد نینوا و اربیل شکست داد سپس وارد منطقه ماد ﺁدروپاتن شد و به غیر ﺍز بازپس گیری سرزمینهایی که در قبال تاج و تخت ﺍرمنستان به مهردﺍد وﺍگذﺍر کرده بود مناطق جدیدی رﺍ نیز تا قلعه ﺁدرﺍبانا {۳۶} به تصرف درآورد. در سال ۸۵ ق. م. سپاهیان تیگرﺍن وﺍرد مناطق گوردیین {۳۷} میگدونیا {۳۸} و ﺍسروئن {۳۹} شدند و بدون جنگ شهر سلوکیه را تصرف کردند. در سال ۸۳ ق. م. شهر آنتاکیه {۴۰} منطقه کوماگنه و قسمتی از سرزمین سیلیسیه {۴۱} سپس شهر دمشق را به تصرف در آورد و به مرز مصر رسید. در سال ۷۷ ق. م. اقدام به بنای پایتخت دوم خود شهر تیگرانکرت {۴۲} کرد.
امپراتوری ارمنستان در دوران تیگران بزرگ
در سال ۶۹ ق. م. لوکولوس {۴۳} سردار رومی با استفاده از غیبت تیگران که در مناطق دوردست جنوبی میجنگید به ارمنستان حمله برد و تیگراناکرت را فتح کرد، اما یک سال بعد از نیروهای تیگران شکست خورد و ارمنستان را ترک کرد. سه سال پس از آن نیروهای رومی به فرماندهی پومپه {۴۴} وارد خاک ارمنستان شد و به سوی آرتاشات پیشروی کرد تا برنامه نیمه کارهٔ لوکولوس را به پایان رساند. تیگران کبیر برای نجات کشور از ویرانیهای جدید با پومپه پیمان صلح بست و کلیه سرزمینهایی را که در خارج از فلات ارمنستان فتح کرده بود به امپراتوری روم وا گذارد و به محدودهٔ خاک ارمنستان بسنده کرد.
یک سال پس از فوت تیگران کبیر سپاهیان رومی در سال ۵۴ ق. م. با فرماندهی کراسوس {۴۵} از مسیر ارمنستان به ایران حمله کرد و آرداوازد دوم {۴۶} نیز به او یاری رساند و همزمان روابط دوستانهٔ خود را با اشکانیان حفظ کرد. کراسوس شکست سختی از اشکانیان خورد و کشته شد.
روم حملهٔ جدیدی را تدارک دید و سردار آنتونیوس {۴۷} را روانهٔ شرق کرد. او از مسیر ارمنستان به ماد -آدرپاتن حمله کرد اما شکست سختی خورد و به مصر پناه برد. او آرداوازد دوم را مقصر شکست خود میدانست و در نهایت با حیلهای او را دستگیر نمود ودر مصر به قتل رساند .
پس از آرداوازد پسرش آرداشس دوم {۴۸} بر تخت شاهی نشست. او مانند پدرش دوراندیش نبود و با نیت انتقام جویی از رومیها به علت قتل پدرش اقدام به یک سلسله جنگ با رومی ها کرد که با شکست او پایان یافت و کشورش خراجگزار روم شد. پس از آن حضور خاندان سلطنتی آرداشسیان به بهانهٔ جدیدی برای جنگ و ستیز بین روم و ایران تبدیل شد.
پس از آرداشس دوم تا سال یکم قبل از میلاد چهار شاه بر تخت سلطنت نشستند که آخرین آنها تیگران چهارم {۴۹} بود او زمان جنگ با اقوام شمالی به قتل رسید و تخت سلطنت ارمنستان بدون حاکم ماند. پس از آن تا سال ۵۲ م. ۱۱ شاه دست نشانده از جانب روم و ایران بر تخت ارمنستان تکیه زدند.
پانویس
[۱] (Arame 880-845 BC)
[۲] مردم فلات ارمنستان حکومت اورارتو را بیاینا می نامیدند
[۳] (Sarduri I 845-825 BC)
[۴] شهر وان امروزی در ترکیه
[۵] (Ishpuini 825-810 BC)
[۶] (Menua 810-786 BC)
[۷] (Argishti 786-764 BC)
[۸] (Sarduri II 764-735 BC)
[۹] (Rusa I 735-713 BC)
[۱۰] (Sargon II 722-705 BC)
[۱۱] اقوام ساکن در شمال دریای سیاه که در قرن هشتم ق.م از کوه های قفقاز گذشته و به فلات ارمنستان و سپس آسیای صغیر هجوم آوردند.
[۱۲] (Musasir) احتمالا در منطقه کردستان عراق امروزی قرار داشته که در اوایل قرن نهم پیش از میلاد توسط پادشاهان اورارتو بنا شده است.تصویر این معبد پس از فتح آن به دست سارگون دوم در کاخ دورشاروکین نقش شده است که در ۱۸۴۶م. توسط هیئت تحت سرپرستی ویلیام کنت ،زمین شناس انگلیسی پیدا شد.
[۱۳] اورارتوها خدایان بسیاری داشته اند که سه تن از آنان درراس این خدایان قرار داشتند که خالدی عالی ترین آنان بوده است و سپس تیشیبا و شیونی قرار داشتند.
[Argishti II (713-685 BC) [14
[۱۵] (Rusa II 685-645 BC)
[۱۶] (Sarduri III 645-620 BC)
[۱۷] (Sarduri IV 620-609 BC)
[۱۸] Arame-shuperia منطقه ای در جنوب غربی دریاچه وان که با ضعف حکومت های آشور و اورارتو توانست بود به استقلال دست یابد.
[۱۹] این شهر که در محل شهر آرگیشتی خینیلی از دوران اورارتو بنا شد در غرب جمهوری ارمنستان امروزی و کنار شهری با همین نام قرار دارد.
[۲۰] شهر این نبردها در کتیبه بیستون آمده است.
[۲۱] یا یرواند سوم ساتراپ ارمنستان از سال ۳۳۶ الی ۳۳۱ق.م. که در کنار سپاهیان داریوش سوم در جنگ گوگمل سپاه ارمنستان را فرماندهی نمود و با شکست سپاهیان هخامنشی به ارمنستان عقب نشینی کرده و آن سرزمین را مستقل اعلان کرد.
[۲۲] Bagaran در ساحل رود ارس و در غرب جمهوری ارمنستان امروزی
[۲۳] Yervandasht آخرین پایتخت خاندان یرواندونی که در ساحل رود ارس بنا شده است و در غرب جمهوری ارمنستان امروزی قرار دارد.
[۲۴] (Artaxias I 190-160 BC)
[۲۵] Battle of Magnesia
[۲۶] Artaxata در ساحل رود ارس و جنوب شهر ایروان
[۲۷] Sophene
[۲۸] Commagene منطقه ای با نام فعلی آدامیان در خاک ترکیه امروزی
[۲۹] (Artavasdes I 160-115 BC)
[۳۰] (Tigran I 115-96 BC)
[Tigran II (96-55 BC) [31
[۳۲] (Mithridates VI Eupator 120-63 bc)
[۳۳] Pontos یا بنطیقس حکومتی در شمال آسیای صغیر که شامل منطقه سامسون و آماسیا در خاک ترکیه امروزی ،غرب گرجستان و سواحل شمالی دریای سیاه می شد.
[۳۴] Cappadocia منطقه قیصریه در ترکیه امروزی
[۳۵] Adiabane منطقه ای در شمال خاک عراق
[۳۶] Adrapana اسد آباد امروزی
[۳۷] Corduk
[۳۸] Migdonia
[۳۹] Osroena
[۴۰] Antioch شهری باستانی در شرق دریای مدیترانه و در خاک ترکیه امروزی
[۴۱] Cilicia منطقه ای در ساحل شمال شرقی دریای مدیترانه
[۴۲] Tigranakert ویرانه های این شهر امروزه در نزدیکی دیاربکر ترکیه قرار دارد.
[۴۳] (Lucius Cassius Dio Coceianus150-235 AD)
[۴۴] Gnaeus Pompeius Magnus
[۴۵] Marcus Licinius Crassus
[۴۶] (Artavasdes II 55-34 BC)
[۴۷] Marcus Antonius
[۴۸] (Artaxias II 30-20 BC)
[Tigran IV(8-5 BC) [49