درباره پدر روحانی کشیش کریکور گرگوریان

درباره پدر روحانی کشیش کریکورگرگوریان

ترجمه: ژیلبرت آقاجانیان

پدر روحانی کشیش کریکورگرگوریان (۱۲ می ۱۹۱۱- ۷ می ۱۹۸۸) در منطقه گورون واقع در استان سیواس چشم به جهان گشود. او کوچک‌ترین عضو از خانواده‌ای با شانزده فرزند بود، هشت پسر و هشت دختر، که تنها شش تن از ایشان در پی کوچ‌های اجباری زنده ماندند. ده خواهر و برادر دیگرش، همراه با والدینشان، کشته شدند. سال‌ها بعد پدر گرگوریان به شهر خود بازگشت و با عاملان قتل خانواده‌اش روبرو شد.

کشیش کریکورگرگوریان

در سال ۱۹۱۶،او همراه با یکی از برادران بزرگترش توانست به بیروت برسد و یتیم‌خانه‌ای او را قبول کرد و میزبان سالهای کودکی‌اش شد. در سال ۱۹۲۵، در مدرسه کاتولیکی زیمار (بزمار) نام نوشت و پس از دانش‌آموختگی از دانشگاه سن ژوزف بیروت در اوایل دهة ۱۹۳۰، به رم و آکادمی لوونیان رفت تا پژوهش در الهیات را ادامه دهد و راهب شود، آرزویی که در سال ۱۹۳۷ محقق شد و او حق راهب کاتولیک شدن را کسب کرد. در همان سال، پدر کریکور تصمیم‌ گرفت پژوهشی در مقطع دکترا درباره نسل‌کشی ارمنیان انجام دهد، و گرچه تا آخر عمر بر روی این رساله کار کرد هرگز‌ آن را به پایان نرساند. کریکورگرگوریان سپس به ایالات متحده رفت و تا ۱۹۸۸ و وفاتش در نیویورک زندگی کرد.

این آرشیو به راستی حاصل عمر اوست. ملاقات پدر کریکور با یک قاضی عثمانی سابق نقطه عطفی در زندگی‌اش و نیز برای آرشیوش شد. پیش از نسل‌کشی، بزرگترین برادر کریکور، بدروس، به قاهره رفته و آنجا رحل اقامت افکنده بود. کریکور نیز پس از آنکه راهب شد مقیم آنجا گشت. در قاهره همزمان با ادامه پژوهشش، در حوالی سال ۱۹۵۲ با مصطفی پاشا (یک کرد) آشنا شد. این شخص که به نمرود مصطفی پاشا نیز معروف است، یکی از قضات ارشد استانبول در دوره دادگاه‌های نظامی اولیه (دیوان الحربا لعرفی) بود که به پرونده‌های مطرح شده علیه مقامات کمیته اتحاد و ترقی میان سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۱ می‌پرداختند.

در اکتبر ۱۹۲۰، زمانی که مصطفی پاشا مشغول به خدمت در این پست بود، به اتهام جعل عمدی اسناد در پرونده فرماندار شهرستان بایبورت، شخصی به نام (کی‌مقام) نصرت، به قصد اعدام کردن وی، دستگیر شد. مصطفی پاشا محکوم شد اما سلطان وی را عفو کرد. در سال ۱۹۲۲، زمانی که استانبول به تصرف نیروهای ملی‌گرای ترک درآمد، او از ترس اینکه بار دیگر دستگیر شود به قاهره گریخت.

پدر کریکور در یکی از یادداشت‌های کوتاهش نوشته است که بارها با مصطفی ملاقات داشته و مباحثات فراوانی کرده‌اند. به رای او، مصطفی اطلاعات مهمی را در اختیارش گذاشته بود. بر اساس روایت مصطفی، پاتریارک‌نشین ارمنیان استانبول در محاکمات مقامات سابق حزب اتحاد نقش داشت و در این مقام، حق داشت از پرونده‌های مختلف کپی‌برداری کند (و از این حق استفاده می‌کرد). زمانی که نیروهای ملی‌گرای ترک کنترل استانبول را بدست گرفتند، پاتریارک تصمیم گرفت تمامی اسنادش را به مارسی فرانسه بفرستد تا ایمن بمانند. یکی از دلایل ارسال آنها به مارسی، حضور پدر گریگوریس بالاکیان در آنجا بود. بعدها، این اسناد به منچستر و سرانجام به مقصد نهایی‌شان یعنی پاتریارک‌نشین ارمنی اورشلیم فرستاده شدند. این گونه شد که کریکورگرگوریان نیز به پاتریاک‌نشین ارمنی اورشلیم رفت. سال‌ها بعد، او به برادرزاده‌اش دکتر ادموند گرگوریان گفت: «از هر آنچه در آنجا دیدم عکس گرفتم». گرچه وی نتوانست از برخی چیزها عکس بگیرد، می‌توان تایید کرد که حقیقت را گفته است. با گذشت سال‌ها، آرشیو گرگوریان چشم به راه ماند تا کسی بیاید و از آن استفاده کند. با اینکه انجمن ارمنیان واشنگتن از کل آرشیو میکروفیلم تهیه کرده و در سال ۱۹۸۳ آن را در اختیار محققین قرار داده بود، کمتر پژوهشگری از وجود این اسناد خبر داشت و لذا عمدتاً بلا استفاده ماندند.

ادموندگرگوریان بر سر مزار کریکور گرگوریان

نگاه اجمالی به آرشیو

آرشیو کریکورگرگوریان شامل اسنادی است که گرگوریان در سراسر زندگی‌اش، از دهه ۱۹۳۰ تا زمان مرگش در ۱۹۸۸، گرد آورده است. به رغم آگاهی قبلی محققین از وجود این آرشیو، تقریباً هیچکس از آن بهره نگرفته بود. دلیل اصلی این امر آن است که آرشیو هرگز تنظیم، کاتالوگ و دسته‌بندی نشده بود. اسناد آرشیو به کلی بی‌نظم و فاقد ساختار نظام‌مندی بودند. ما به هنگام آنلاین کردن محتوای آرشیو، تا حدی به دسته‌بندی و تقسیم اسناد به سه بخش اصلی پرداختیم. ما این سه گروه را آرشیو نخست، دوم و سوم نامیدیم و آنها را در بخش‌های جداگانه بارگذاری (آپلود)کردیم. اطلاعات تفصیلی راجع به هر یک از این بخش‌های مجزا و اسنادشان را می‌توان در خود هر یک از بخش‌ها مشاهده کرد.

آرشیو اول فقط شامل اسناد دوره عثمانی است. اکثر این اسناد مربوط به محکمه‌های سال‌های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۱ هستند که علیه مقامات کمیته اتحاد و ترقی و عاملان نسل‌کشی تشکیل شده بودند. اسناد اصلی که این کپی‌ها از رویشان تهیه شده‌اند یا مفقودالاثر هستند و یا دولت ترکیه آنها را مخفی کرده است. اسنادی که در اینجا در دسترس هستند تصاویری هستند که گرگوریان در اواسط دهة ۱۹۶۰ از اسناد مکتوبی که در پاتریارک‌نشین ارمنی اورشلیم بودند ثبت کرده است. مقایسه‌ها نشان می‌دهد که گرگوریان تقریباً از تمامی اسناد موجود راجع به محکمه‌ها تصویربرداری کرده است. ما از اسقف اعظم نورهان مانوگیان، پاتریارک ارمنی اورشلیم، بابت در اختیار گذاشتن فرصت مقایسه اسناد باهم سپاس‌گزاریم. در خصوص داستان اینکه اسناد محاکم استانبول چطور سر از آرشیو اورشلیم درآوردند، لطفاً به بخش مربوط به داستان زندگی گرگوریان رجوع کنید.

قسمت دوم از این اسناد دوره عثمانی از کتابخانه بوغوس نوبار پاشا در پاریس اخذ شده است و در بردارنده اسنادی است که شامل خاطرات نعیم افندی، کارمند عثمانی، و تلگراف‌های طلعت پاشا می‌شود.کل اسناد مربوط به دوره عثمانی تنظیم، دسته‌بندی و رونویسی شدند. فرایند ترجمه آنها به زبان انگلیسی در حال انجام است. نویسه‌گردانی‌های ترکی و ترجمه‌های انگلیسی به محض تکمیل بارگذاری خواهند شد. به علاوه، نمایه مفصلی برای تمامی اسناد تهیه شده است تا دسترسی محققین به اسناد مد نظرشان تسهیل گردد.

آرشیو دوم شامل آثار شخصی گرگوریان است. او تا زمان مرگش در سال ۱۹۸۸ مشغول کار بر روی اسنادی بود که جمع‌آوری کرده بود و در این حیطه یادداشت‌برداری‌های زیادی کرده است و آنها را به زبان‌های مختلف، از جمله ارمنی، فرانسوی و انگلیسی ترجمه کرده است. وی همچنین کتبی راجع به موضوعات مختلف مانند دادگاه‌های یوزگات و قیصریه (۱۹۱۹-۱۹۲۰) نوشته است. جهت احترام به آثار گرگوریان و نیز دشواری تنظیم و دسته‌بندی این آثار، آنها را که به غایت نامرتب و درهم بودند دست‌نخورده باقی گذاشتیم. با وجود این، تصمیم گرفتیم توضیحاتی در خصوص برخی مسائل کلی در این یادداشت‌های ارمنی، فرانسوی، انگلیسی و ترکی اضافه کنیم، و افزون بر آن نمایة بسیار مفصلی تهیه کردیم. به کمک این دو ابزار، خواننده خواهد توانست اسناد را زیر نظر بگیرد و با سهولت از آرشیو خصوصی گرگوریان استفاده کند.

آرشیو سوم شامل اسناد اصیلی است که گرگوریان از آرشیوهای ملی دیگر کشورها گرد آورده است. اسناد فرانسوی و ارمنی متعلق به پاتریاک‌نشین استانبول بخش مهمی از اسناد این بخش را تشکیل می‌دهند. به علاوه، اسناد آرشیو‌های ملی اتریش، آلمان، بریتانیا و آمریکا را نیز می‌توان در این بخش یافت. برای این آرشیو توضیحاتی شامل اطلاعات تکمیلی به همراه نمایه‌ای مختص به این بخش تهیه کرده‌ایم. یکی از غنی‌ترین اسناد این آرشیو، بخشی است که عمدتاً دست‌نویس و به زبان ارمنی است.