ده آثار باستانی مکشوفه در ارمنستان قدیمی ترین از نوع خود در جهان
ترجمه: ژیلبرت آقاجانیان
مجموعه غار آرنی
۱-قدیمیترین کفش چرمی جهان
باستان شناسان، قدیمیترین نمونه کفش چرمی جهان را در غاری در جنوب شرق ارمنستان کشف کرده‌اند. هزار سال پیش از اهرام ثلاثه مصر ساخته شده و خیلی خوب حفظ شده است. این کفش ۵۵۰۰ ساله در غاری به نام آرنی در ارمنستان پیدا شده و به خاطر شرایط خشکی و خنکی هوای این غار و دلایل دیگری به خوبی حفظ شده است. این کفش تنها از یک تکه چرم تهیه شده و طوری روی آن کار شده است که قالب پای فردی باشد که آن را می‌پوشد. محققان می‌گویند این کفش از یک تکه چرم گاو درست شده است و شکل دوخت آن نشان می‌دهد که قرار بوده کاملاً قالب پای صاحب آن باشد. داخل لنگه کفش با خرده علف و سبزه پر شده بوده است؛ با این که باستان شناسان در مورد نقش سبزه مطمئن نیستند حدس می‌زنند که صاحب کفش احتمالاً با پر کردن داخل کفش با سبزه قصد داشته پای خود را گرم نگه دارد یا این که از بی قواره شدن آن جلوگیری کند. محققان در گزارش خود همچنین اذعان کرده‌اند که مطمئن نیستند این کفش را یک زن می‌پوشیده یا یک مرد اما به هر حال اندازه اش نسبتاً کوچک است و با معیارهای امروزی تقریباً با کفش زنانه سایز ۳۸ برابر است. باستان شناسان می‌گویند دلیل سالم بودن نسبی این کفش علاوه بر هوای سرد غار و دوری از نور خورشید، این بوده است که کاملاً آغشته به سرگین گوسفند بوده و درون آن نیز از کاه و برگ پر شده بود.
آنها افزودند که نکته دیگر دربارهٔ محل کشف این کفش این است که کف غار با لایه‌ای از فضولات گوسفند پوشیده شده است. لایه‌ای از پشکل گوسفند، مانند عایقی محکم از آسیب رسیدن به کفش جلوگیری و آن را چند هزار سال حفظ کرده است.
دکتر ران پیناسی، از کاشفان این کفش و استاد دانشگاه یونیورسیتی کالج کرک ایرلند، گفت:
“ما در ابتدا فکر کردیم این لنگه کفش و سایر اقلامی که در این غار پیدا کرده‌ایم ۶۰۰ الی ۷۰۰ سال قدمت دارند چون در وضعیت خیلی خوبی بودند. وقتی در آزمایشگاه رادیوکاربن در آکسفورد انگلستان و کالیفرنیای آمریکا قدمت مواد سازنده آنها را تخمین زدند، ما متوجه شدیم این کفش چند صد سال قدیمی تر از کفش‌هایی است که مردمان عصر یخبندان می‌پوشیده‌اند.”
از جمله اشیای باستانی که در این غار کشف شده انواع ظروف در دار است که برخی حاوی گندم، جو، زرد آلو و سایر سبزیجات خوراکی هستند.
۲-قدیمیترین مرکز ستاره‌شناسی جهان
ستاره‌شناسان کاراهونج (زوراتس کارر) از ۷۵۰۰ سال پیش به این موضوع پی برده بودند و می‌دانستند که برای داشتن تقویمی ثابت، که در آن تاریخ جشن‌ها تغییر نیابد و متناسب با حرکت خورشید باشد، می‌بایست هر ۴ سال یک بار ۱ روز به این تقویم بیفزایند. با این محاسبات تقویمی ثابت در رصدخانهٔ کاراهونج تدوین شد که مطابق آن روز اول سال از اعتدال بهاری (۲۱ مارس) و ساعت ۶ صبح یا بعد از ظهر شروع می‌شد. به این ترتیب، یک دوره ۱۴۶۱ ساله یک دورهٔ ارمنی نامیده شد. ارمنیان طی ۵۰۰۰ سال (تا قرن نوزدهم میلادی) به طور هم‌زمان از دو تقویم ثابت و متحرک استفاده می‌کردند و نحوهٔ استفاده از این تقویم را به ملل دیگر نیز آموخته بودند.
کاراهونج یکی از مجموعه بناهای یادبود پیشاتاریخ از دنیای باستان – در حوالی شهر سیسیان استان سیونیک واقع است. ردیفهای سنگهای مونولیتی عظیم سرخ رنگ واقع در زمینی مسطح که از جنوب به شمال امتداد می‌یابند از دور قابل مشاهده است. فضای داخلی احاطه شده با ردیفهای سنگی فوق دقیقاً یک دایره را شکل می‌دهد.
این امر به اثبات رسیده است که مجموعه کاراهونج در هزاره ششم (پیش از میلاد) بنا شده و بعنوان رصدخانه اخترشناسی مورد استفاده قرار گرفته است. در بسیاری از این بناها شکافهایی ایجاد شده است که دقیقاً با ترتیب قرارگیری ستارگان آسمان در آن دوران مطابقت دارد. دانشمندان بناهای مشابهی را نیز در اروپا کشف کرده‌اند. مهمترین آنها استون‌هنج می‌باشد.
در مورد کاراهونج حقیقت دیگری نیز وجود دارد. غیر از ستون‌های سنگی که چند هزار سال قبل از میلاد مسیح ایجاد شده‌اند، سنگ نوشته‌هایی هم وجود دارند که متعلق به زمانی بسیار دورتر یعنی ۱۰ هزار سال قبل از میلاد مسیح هستند. روی این سنگ نوشته‌ها هزاران و یا شاید صدها هزار تصویر شبیه انسان رسم شده است. برخی از این شکل‌ها بسیار با شکل انسان‌های دیگر متفاوت است. برخی از موجودات انسان مانند در این سنگ نوشته‌ها سری پیازی شکل و چشمانی اریبی دارند. این دو موجود عجیب نوعی بشقاب در دستشان گرفته‌اند. و گویی که بین زمین و آسمان شناور است. آیا ممکن است که اینها نشان‌دهنده بشقاب پرنده باشند؟ شاید بتوان جواب مثبت داد، شاید تعبیر بشقاب پرنده ای که سال‌هاست در بین مردم رواج داشته است از همین جا نشات گرفته باشد.
۳-قدیمیترین مغز انسان
بقایای قدیمیترین مغز انسان در جریان کاوش‌های انجام‌شده توسط باستان‌شناسان سه کشور در غاری مشرف به رودخانه جنوب شرقی آرپا ارمنستان کشف شد. باستان‌شناسان ارمنستانی، آفریقایی و ایرلندی در جریان کاوش‌های خود در غاری در جنوب شرقی ارمنستان موفق به کشف بقایای قدیمیترین مغز انسان با قدمتی ۶۰۰۰ ساله شدند. یکی از محققان حاضر در این پروژه از دانشگاه کالیفرنیای آمریکا، از کشف سه جمجمه در این غار خبر داد که یکی از آنها متعلق به انسانی است که در ربع اول هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح (ع) می‌زیسته است. این در حالی است که تا به‌حال، قدیمیترین مغز انسان کشف‌شده به مومیایی‌های فراعنه تمدن مصر باستان تعلق داشت؛ اما مغزی که دراین غار کشف شده، بین هزار تا هزار و دویست سال از آنها قدیمی‌تر است.
غار محل کشف قدیمیترین مغز انسان در نزدیکی شهر آرنی کشور ارمنستان واقع شده و پروژه کاوش در آن از سال ۲۰۰۷ با حضور ۲۶ باستان‌شناس از سه کشور آغاز شده است. محققان جمجمه کشف‌شده را متعلق به انسانی میدانند که در اوایل عصر برنز می‌زیسته است. این جمجمه در زمان کشف به همراه جمجمه دو انسان دیگر در اتاقی دفن شده بودند که سن آنها در زمان مرگ بین شش تا یازده سال برآورد شده است. محققان علت اصلی سالم ماندن مغز انسان داخل جمجمه را هوای مرطوب داخل غار میدانند که باعث حفاظت از سلول‌های آن برای هزاران سال شده است. کاوش در محوطهٔ تاریخی محل کشف قدیمیترین مغز انسان که تا به‌حال تنها ۱۰درصد آن کاوش شده است، همچنان ادامه دارد.
۴-ارابه‌ها با قدمتی ۴۰۰۰ ساله
در لچاشن، استان گغارکونیک کناره دریاچه سوان یک ارابه چهار چرخ و همچنین دو ارابه با چرخ‌های میله دار کشف شده است. ارابه‌ها از چوب بلوط ساخته شده‌اند و فضای داخلی آن را توسط ترکه‌های بید پوشانده شده است.
۵-جامه زنانه با قدمتی ۵۹۰۰ ساله
این لباس که از جنس نی است و با نقش‌های منظم و رنگارنگ ساخته شده نزدیک به ۵۹۰۰ سال قدمت دارد و در مجموعه غار آرنی-۱ در روستای آرنی، استان وایوتس‌دزور-ارمنستان یافت شد.
۶-قدیمیترین شراب‌خانه
شراب‌خانه آرنی مربوط به ۶۱۰۰ سال قبل که قدیمیترین در نوع خود در دنیا است در حفاریهای سال ۲۰۰۷ میلادی توسط یک تیم از باستان شناسان ارمنی، ایرلندی و آمریکایی کشف شد. حفاریهای انجام شده توسط یک تیم از ارمنستان (بوریس گاسپاریان از مؤسسه باستان شناسی و قوم شناسی فرهنگستان ملی علوم ارمنستان) و «رون پین هاسی» پژوهشگر دانشگاه کورک ایرلند و از سال ۲۰۰۸ میلادی دانشگاه کالیفرنیا، لس‌آنجلس و انجمن نشنال جئوگرافی به این پروژه پیوستند. آثار کشف شده در این غار نشان می‌دهند که غار از دوران نوسنگی تا سده ۱۲ میلادی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. کارگاه شراب سازی و کفش متعلق به دوره مس‌سنگی هستند. دستگاه شراب کشی این غار بر اساس آزمایشهای رادیو کربن به ۴۰۰۰ تا ۴۱۰۰ پیش از میلاد تعلق دارند. در کنار خمره‌های شراب، لیوانها و لوله‌های سفالی و تخم انگور نیز یافت شده است. بر اساس تحقیقات انجام شده در آن زمان انگور را ابتدا با پا له می‌کردند و سپس آب انگور را به مخازنی با حجم ۱۵ گالن انتقال می‌دادند. متخصصان ساکنان این غار را از اقوام کورا آراکس میدانند.
۷-قدیمیترین ریخته گری جهان – کارخانه ذوب فلز ۶۰۰۰ ساله
در شهر متسامور، استان آرماویر صنایع فلزی بسیار بزرگ از جمله ریخته گری با ۲ کوره ذوب آهن متعلق به عصر برنز یافت شد. در یافته‌های باستان شناسان مشخص شده است که در آن دوران در این منطقه به استخراج و پردازش طلا، مس، و انواع مختلفی از منگنز، روی، استرکنین، جیوه، و آهن می‌پرداختند؛ و همچنین چندین غار بزرگ زیرزمینی کشف شده است که تصور می‌کنند انبار برای فلزات بوده است.
۸-ابزارهای عصر حجر باقدمتی ۳۲۵۰۰۰ساله
گروهی از باستان شناسان و انسان شناسان از ایالات متحده و اروپا به رهبری دکتر (دانیل آدلر) از دانشگاه (کنتیکت) هزاران ابزارهای سنگی را در شهر نور گغی؛ استان کوتایک کشف کردند. در بین اینها مخصوصاً در سطح ارمنستان در حوالی کوه آرتنی، آرِگونی، تپه‌های هاراو (جنوبی) در حوالی آرزنی و در جاهای دیگر، مجموعه ابزارهای بدست آمده حائز اهمیت می‌باشد. این اشیاء نشان دهنده این هستند که اولا” فلات ارمنستان در زمره مناطق قدیمی مسکونی قرار دارد؛ و دوما” فعالیت انسان بطور مداوم در هر سه مرحله عصر هجر یعنی پارینه سنگی و میان سنگی و عصر سنگ ادامه داشته است.
دوران منتج از پارینه سنگی تا عصر سنگ در ارمنستان با یک سری مناطق مسکونی جلوه می‌کند که تاریخ آنها به دوران بین اواسط هزاره هفتم تا اواسط هزاره پنجم (پیش از میلاد) برمی گردد. هنر کاربرد سنگ به حد تکاملی خود رسیده است. ابزارها صیقل داده می‌شوند. تبرهای دسته دار سنگی امکان ساختن وسایل نقلیه نظیر ارابه و قایق را می‌دهند. کشاورزی و دامپروری که در دوران قبل شروع شده بود دوران ترقی خود را می‌گذرانند. مناطق مسکونی حرفه‌ای بوجود می‌آیند. اولین ظروف سفالی البته هنوز بطور زبر و زمخت ولی با پیشرفت سریع ساخته می‌شود. اقوام متشکل از طوایف به نوبه خود در واحدهای بی‌ثبات قومی جمع می‌شدند. دوره بعدی دوره مس‌سنگی که در ارمنستان تاریخ آن بین اواسط هزاره پنجم تا هزاره چهارم قبل از میلاد می‌باشد و با شکلهای اولیه کشاورزی و دامپروری به پایان می‌رسد و وسایل گوناگون برای استفاده از زمین و محصولات ساخته می‌شود. بز اهلی و گوسفند، خوک، حیوانات بزرگ شاخدار (که بعنوان نیرویی برای کشیدن و حمل و نقل استفاده می‌گردند) پرورش داده می‌شوند، کتان بافی از نخهای پشمی و علفی بوجود می‌آید. سفالگری ترقی می‌کند. مهمترین پدیده این دوران استفاده از فلزات و ابتدا مس، که زود ذوب می‌شود و قابلیت چکش خوری دارد، به موازات کاربرد سنگ انجام می‌شود. بنابرین موقتاً شکلهای ابزار سنگی چند برابر می‌شود.
۹-سنگ نگاره‌های باستانی باقدمتی ۷۵۰۰ساله
ارمنستان حاوی سنگ نگاره‌های باستانی متعدد با تصاویر جذاب از صحنه‌های کشاورزی و اهلی کردن حیوانات است. در دامنه‌های توده آتشفشانی ارمنستان، ۳۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا، می‌توان گالری‌هایی از نقاشی‌های سنگ از انگیزه‌های کشاورزی پیدا کنید. برخی از این سنگ نگاره‌ها به هزاره ۱۱ و ۱۲ (پیش از میلاد) بر می‌گردد و تا دوره‌های (مس، سنگ و عصر مفرغ) ادامه داد. بزرگترین تنوع و تعداد حجاری به اوایل عصر آهن بر می‌گردد. کشاورزان برای اولین بار به تاریخ بزرگ ارگونومی در نقاشی سنگ نگاره دست یافتند و به تصویر کشیده‌اند. به عنوان مثال در یادگارهای تاریخی مربوط به سده‌های ۶ و ۹ پیش از میلاد (نقاشی روی دیوارها و صخره‌ها، تندیس‌ها، الواح، مهرها، کلاه خود، سپر و غیره) پوشاک مربوط به قشرهای مختلف جامعه به تصویر کشیده شده است.
نمودهای اولیه هنر ریشه در اعماق تاریخ دارند. آثار هنری قابل توجهی در ارمنستان به ویژه در دهه‌های ۱۹۵۰–۸۰ میلادی کشف شده است؛ کهن‌ترین آنها متعلق به ده هزار سال پیش (نقاشی‌های صخره‌ای) می‌باشد که در غاری در جنگل خسرو واقع در ساحل شرقی رود آزات پیدا شده است. هزاران تصویر کنده شده روی صخره‌های کوه گغاما، سیسیان، واردنیس و آراگاتس بجا مانده است. روی صخره‌های بازالتی تصاویر جانورانی چون آهو، گوزن و غیره و نیز درندگانی که جانوران دیگر را تعقیب می‌کنند مانند گرگ، گربه وحشی و غیره توسط ضربات سنگ حکاکی شده است.
تصاویر دیگری که از نظر هنری از سطح بالایی برخوردارند و بخش اعظم آنها به هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد مربوط می‌باشند. در این تصاویر صخره‌ای واقع در ارمنستان صحنه‌های متنوعی وجود دارند. شکارچیان مسلح به تیروکمان، سگهای شکاری، گله حیوانات اهلی و غیره. این تصاویر نه تنها توسط سنگ که به وسیله ابزارهای مفرغی حکاکی شده‌اند. انسان‌های اولیه از آنجا که پدیده‌های طبیعی روی زمین و آسمان را نمی‌شناختند؛ لذا تصورات و تجسمات خیالی و افسانه‌ای از آنها پدید می‌آوردند و بدین سان عقاید و تصورات و تجسمات خیالی و افسانه‌ای از آنها پدید می‌آوردند.
در تصاویر و نقاشی‌های صخره‌ای همراه با تصاویر جانوران واقعی شاهد موجودات خیالی نیز هستیم، مار و اژدها مفهوم افسانه‌ای پیدا می‌کنند. تصورات و ادراکات مذهبی – نیایشی بتدریج در نقاشی‌های صخره‌ای هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد ژرفای بیشتری یافته و نقاشی‌های قابل توجهی از همین دوران دربارهٔ خدایان ارواح، انسان‌ها و ستارگان باقی‌مانده است.
عصر مفرغ دورانی بود که هنرهای کاربردی و معماری در ارمنستان پایه ریزی شدند. روی سطح صاف و قرمز ظروف سفالی مربوط به این دوره تصاویر مردان و اشکال هندسی نقش بسته است. در قبرستان «گیرواکان» در تپه «آرمگاه وانادزور» که جام زرین کشف شده مزین به ۶ شیر نقش بسته است. در تپه نزدیک دوین (شهر باستانی) پرستشگاهی پیدا شده که روی تخته‌های سفالی قربانگاه، تصاویری مربوط به ستارگان و تصورات انسان از فضا نقاشی شده است. روی تقسیم‌بندی سه‌گانه یکی از تخته‌ها چنان حکاکی وجود دارد که به مفهوم سه عنصر فضا یعنی آسمان، زمین و آب با مفهوم سه افق می‌باشد.
مجسمه‌ها و نقاشی‌های منحصر بفرد پرندگان، آهوان و بزها که در قبور لچاشن جزو شگفتی‌های هنری بشمار می‌روند. نقاشی‌های هنری که در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد در ارمنستان خلق شده‌اند تدریجاً غنی تر شده رشد و توسعه آنها در هزاره اول نیز ادامه یافته است. بسیاری از آنها تنها جنبه تزئینی نداشته و مبین روحیات و تصورات و شناخت انسان‌های آن دوران دربارهٔ جهان و تصورات افسانه‌ای و تخیلات آنان بوده است. هنرهای زیبای سرزمین کوهستانی ارمنستان در سده‌های ۷–۹ پیش از میلاد در دوران پیدایش و قدرت گرفتن پادشاهی آراراتیان (اورارتو)، همچنین در فاصله زمانی اتحاد اقوام ارمنی در شرایط تکامل تشکل ملت ارمنی رونق یافت. آثار نقاشی‌های دیواری باقی‌مانده در دوران پادشاهی اورارتو در تپه کارمیر بلور که عمدتاً شامل نقاشی‌های دیواری کنده کاری و اشیاء زمینی و پرستشی و الواح میخی است. سرای کاخ‌ها و حیاط‌های ستون دار، پرستشگاه‌ها و اتاق‌های مجلل توسط نقاشی‌های دیواری مزین بودند. این نقاشی‌ها کاملاً هم ماهیت دنیوی و هم دینی – پرستشی داشتند. آنها همانند سبک شرقی صحنه‌های جشن، مراسم مذهبی، شکار و زندگی عادی را به نمایش می‌گذارند.
زمینه‌های اصلی نقاشی دیواری دارای تنوع زیاد است. روی زمینه کمرنگ، رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و سیاه بکار رفته‌اند. این رنگ‌ها هم طبیعی و هم مصنوعی هستند. هنرهای تجسمی دوره اورارتو در عین همانندی کلی با هنر آشور و شرق باستان از نظر سبک و محتوا کاملاً منحصر بفرد می‌باشند.
۱۰- پرورش اسب برای مقاصد نظامی قدمت ۴۵۰۰ ساله دارد
مورخ رومی سالوستیوس کریسپوس دربارهٔ سواره نظام ارمنیان می‌نویسد:
“اسبها و زره‌های سواره نظام ارمنیان به طور قابل توجهی قوی و زیبا هستند. در ارمنستان از زمان‌های قدیم اسب اهمیت بسزایی داشته و مهمترین بخشی از زندگی آنان را تشکیل می‌داده و به آنان (سربازان) در میادین جنگ یک نوع غرور جنگی می‌داده است.”
ویکتور چاپوت درباره سواره نظام های ارتش ارمنستان در کتاب مرز فرات از پومپه تا فتح اعراب، می نویسد:
“آنچه مسلم است این است که ارمنستان نیز برای پرورش اسب فوق‌العاده مساعد بوده است. ارمنیان این منبع حیاتی نه تنها برای امور اقتصادی، بلکه برای دفاع نظامی نیز استفاده کنند.”
در آشتاراک استخوانهای اسب متعلق به یک اسب اهلی کشف شده که متعلق به سده ۲۵ و ۲۶ پیش از میلاد و از نوع خود یکی از قدیمی ترین محل دفن اسب و در عین حال مورد استفاده برای مقاصد نظامی بوده است.
