مشاهدات با ارزش كنسول آلمان در تبريز
در باره برنامه ريزى دقيق نژادكشى ارمنیان بدست حكومت وقت تركيه عثمانى شواهد بسيارى به غير از منابع ارمنی و از طرف خود ترك ها، كردها و اعراب حكومت عثمانى و ديپلمات هاى خارجى وجود دارد. يكى از اين شاهدين، “ويلهلم ليتن” كنسول آلمان در تبريز در اثناى جنگ جهانى اول است.
كتاب خاطرات وى به زبان هاى آلمانى، انگليسى و فارسى بنام Persische Honeymoon, Persian Honeymoon، “ماه عسل ايرانى” و يا “خاطرات ليتن” منتشر شده است. وى ضمن سفر زمينى از تبريز در اواخر سال ١٩١٥ ميلادى و در اوايل سال ١٩١٦ ميلادى شاهد صحنه هاى رقت بار كشتار ارمنیان بوده است. ليتن مشاهدات خود را به وزارت امور خارجه آلمان منعكس كرده است.
ويلهلم ليتن ديپلمات جوانى در تهران بوده است كه با يك دوشيزه آلمانى ازدواج كرده و قصد بازگشت به آلمان را داشته است. وى همان موقع مأمور خدمت در تبريز گشته و كتاب خاطرات خود را “ماه عسل ايرانى” مى نامد. اين خاطرات دو بار در ايران منتشر شده است. بار اول بنام “خاطرات ليتن” و با ترجمه دكتر پرويز صدرى. اين كتاب بار دوم توسط پرويز رجبى و كيانوش كيانى منتشر شده است.
خاطرات مربوط به كشتار ارمنیان در صفحه ٣١٥ كتاب و تحت عنوان “سوق دادن ارامنه به راه مرگ” است. وى جزئيات بيشترى نيز به نقل از كتاب دكتر “يوهانس لپسيوس” نقل مى كند.
ليتن مى نويسد: «بين بغداد و حلب با ارمنی هایی روبرو شدم كه از يكسال پيش به اينطرف مشغول قتل عام آنان بودند. ترتيب اين كار چنين بود كه از تمامى خطه هاى عثمانى، ارمنیان را به بين النهرين و از آنجا به صحراهاى عربى كنار فرات مى آوردند. افرادى كه مأمور بردن ارمنیان به آن نواحى بودند، تنها براى خود غذا همراه مى آوردند و به قدرى ارمنی ها را در آن صحارى به جلو مى بردند تا آنان از گرسنگى تلف شوند. نجات آنان غير ممكن بود. زيرا هر كس كه جرأت فرار به سرش مى زد، در راه بازگشت در آن صحرا از گرسنگى مى مرد و واقعأ نود در صد آنان كشته شدند.»
