جلفا- نابودی گورستان ارمنیان توسط نیروهای آذربایجان در نخجوان
نویسنده: دکتر آرمن حق نظریان
معرفی تاریخی نخجوان
نخجوان ما بین کوه های زانگزور و رودخانه ارس واقع شده است. مرزهای آن به جمهوری ارمنستان و جمهوری اسلامی ایران محدود می شوند در سال ۱۹۳۱ م، ترکیه با تبادل قسمت هایی از قلمروی خود با ایران، با نخجوان هم مرز شد.در قرن های ۷ تا ۹ ق م، نخجوان در امپراطوری اورارتو در ارمنستان قرار داشت. این تملک در قرن ۱ تا ۲ ق م در امپراطوری اربلیان ها و سپس آرتاشسیان ها تا قرن اول میلادی، همچنین آرشاکیان ها تا سال ۴۲۸ میلادی ادامه یافته است.
در دوران باستان و اعصار میانه نخجوان بعنوان استانی از هایک بزرگ شامل مناطق و بخش های ذیل بوده است:
شارور – در استان آرارات امروز
یرجانیک و جاهوک – در استان سیونیک
همچنین در کتیبه های ارمنی برای اولین بار از مسروپ ماشتوس، مخترع الفبای ارمنی، از منطقه گوقتانک این سرزمین یاد شده است.
بدلیل موقعیت جغرافیایی نخجوان و قرارگیری در مسیر حمل و نقل های تجارتی همواره این منطقه مورد هجوم اقوام مختلفی نظیر عرب ها، سلجوقیان، تاتارها، مغول ها، ترکمن ها و همچنین ترک ها و پارسیان بوده است.
پس از عقد معاهده ترکمنچای و پایان جنگ های ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸ م بین ایران و روسیه، شمال غربی ارمنستان و نخجوان به خاک روسیه تزاری ملحق شد. در سال ۱۸۴۰ م نخجوان جزء بخش های ارمنستان تحت سلطه روسیه تزاری بوده است. در سال ۱۸۴۶ م وابسته به بخش ایروان و تا می ۱۹۱۸ م جزو ارمنستان- ایروان بوده است.
در سال های جنگ جهانی اول تا سال ۱۹۲۱م، نخجوان در قلمروی جمهوری ارمنستان بوده است.در سال های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ م، ترکیه با حمایت متحدانش، شمار زیادی از ارمنیان مورد قتل عام قرار داد. این قتل عام در حقیقت ادامه سیاست قتل عام بزرگ ارمنیان در سال ۱۹۱۵م بمنظور از بین بردن موانع اتحاد اقوام ترک و سیاست های پان ترکیستی بود. یکی از این اقوام جمهوری آذربایجان کنونی است. پان ترکیسم، رویایی که امروز نیز در این کشورها همچنان پیگیری می شود.
بدون در نظر گرفتن نظر طرف ارمنستانی، در قراردادی که بین اتحاد جماهیر شوروی (به نمایندگی غیر قانونی از طرف ارمنستان) و ترکیه پس از جنگ جهانی اول در ۱۶ مارس۱۹۲۱ م ، نخجوان بعنوان یک حکومت خودمختار تحت حاکمیت آذربایجان شوروی قرار گرفت. بدین نحو جلفا که در طول قرون متوالی بخشی جدایی ناپذیر از ارمنستان بود به تصرف آذربایجان شوروی درآمد.در طول ۷۰ سال حکومت اتحاد جماهیر شوروی، بعنوان سیاست نفاق و سلطه با تقسیم اراضی، مقامات جمهوری آذربایجان شوروی همواره سیاست های تبعیض آمیزی علیه جمعیت بومی نخجوان و قره باغ (آرتساخ) اجرا کرده اند.قره باغ نیز مانند نخجوان قلمرویی از ارمنستان بود که در سال ۱۹۲۳م توسط استالین، و در پی همان سیاست های نفاق و سلطه به حاکمیت آذربایجان شوروی در آمده بود.
در آستانه فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارمنیان قره باغ کوهستانی برای کسب خودمختاری جنبش مسالمت آمیز را پایه نهادند.مقامات آذربایجان برای جلوگیری و سرکوب این جنبش تمام نیروهای نظامی و غیرنظامی خود را بسیج کردند. آنها بصورت ممتد برای ارعاب وسرکوب خواسته های ارمنیان برای باز پس گیری قره باغ و نخجوان اقدام به بدرفتاری، اخراج و کشتار ارمنیان مقیم باکو، سومگائیت و گنجه کردند. در طول سال های درگیری آذربایجان و مردم قره باغ مناطق قره باغ و نخجوان از جمعیت ارمنی نشین خالی شدند.۲۰۰۰ ارمنی باقیمانده نخجوان نیز در سال ۱۹۸۹ م خارج شدند. بدین نحو میراث و آثار باستانی و فرهنگی ارمنیان که در سال های اتحاد جماهیر شوروی در اسارت و خطر نابودی قرار داشت، کاملاً در معرض انقراض و نابودی قرار گرفت.
وضعیت بناهای ارمنیان در نخجوان
آثار تاریخی و فرهنگی ارمنیان در نخجوان و سایر مناطق بسیار غنی و دارای ارزش جهانی است. این آثار در دوره های مختلف تاریخی توسط پژوهشگران سایر ملل مورد بررسی قرار گرفته اند. متاسفانه در سال های اخیر مقامات آذری نخجوان جنایات زیادی در نابودی میراث ارمنیان که یادآور تاریخ آنها در این سرزمین است انجام داده اند. در ماه اوت ۲۰۰۵ م پژوهشگر اروپایی استفان سیم، شاهد انهدام میراث ارمنیان در نخجوان بود.
گورستان ارمنیان جلفا، نخجوان
خشونت علیه تاریخ و خاطرات مردم ارمنی، با نابودی کل گورستان تاریخی جلفا (در زبان ارمنی معروف به جوقا ) به اوج خود رسید. این گورستان در منطقه یرجانیک واقع شده است. قبرستان جلفا، در سمت چپ رودخانه ارس، به بیش از سه تپه توسعه یافته بود. جایگاه ویژه ای این قبرستان بعنوان میراثی از فرهنگ جهانی، تحسین پژوهشگران ارمنی و بین المللی را برانگیخته است.
پژوهشگر فرانسوی آلکساندر رودرز، که در سال ۱۶۴۸ م از گورستان بازدید کرده است، ۱۰۰۰۰ خاچکار و بنای یاد بود سالم را شمارش کرده است. در سال ۱۹۰۴م این تعداد به ۵۰۰۰ تقلیل یافته است.
خاچکارها در جلفا به سه گروه تقسیم می شوند: گروه اول از قرن ۹ تا ۱۳ م ، گروه دوم از قرن ۱۴ الی ۱۵ و گروه سوم از ابتدا قرن ۱۶ تا سال ۱۶۰۵ م ساخته شده اند.
خاچکارها روی سنگ های صورتی و زرد خام حک شده اند. ارتفاع آنها ۲ تا ۲٫۵ متر بوده و عرض آنها ثابت است. قسمتهای مرکزی خاچکارها عمیق تر حکاکی شده اند. تقاطع منوط و برجستگی های دو لایه، هماهنگی عجیب و زیبایی از نور و سایه را ایجاد کرده اند. خاچکارها با حاشیه های زیبا، نقوش برجسته و اشکال هندسی و صحنه هایی از زندگی روزمره آراسته شده اند. قسمت های فوقانی خاچکارها معمولاً منقوش به تمثال حضرت مسیح، حواریون و حضرت مریم است.
انهدام نهایی قبرستان ارمنیان جلفا
در سال های حکومت اتحاد جماهیر شوروی، قبرستان جلفا تحت هیچ حفاظتی قرار نگرفت، بدتر از آن همواره از خاچکارها به عنوان مصالح ساختمانی استفاده شد. در نوامبر ۱۹۹۸م مقامات آذربایجان اقدام به تخریب گورستان جلفا با بولدوزر کردند. در آن مقطع یونسکو بطور موقت توانست این اقدام بی سابقه را متوقف کنند.
این تخریب در ۹ نوامبر ۲۰۰۲ م از سرگرفته شد. شاهدان عینی از سمت ایرانی رودخانه ارس. با عکس هایشان نشان دادند که دیگر هیچ خاچکار ایستاده ای وجود ندارد.
در فاصله ۱۰ تا ۱۴ دسامبر ۲۰۰۵م تخریب و مقامات آذربایجان که بابت جرائم قبلی مورد باز خواست قرار گرفته بودند، بالاخره موفق به تخریب کامل سه تپه گورستان ارمنیان جلفا شدند. حدود ۲۰۰ سرباز آذری با وسایل تخریب پتک و چکش خاچکارها را خرد و در کرانه رودخانه ارس تخلیه کردند.در مارس ۲۰۰۶ م نیروهای آذربایجان یک پادگان آموزش نظامی در محل گورستان تأسیس کردند. این پادگان بعنوان مظهر ارزش های اخلاقی آذربایجان بر روی پیکر هزاران انسان بنا شده است.این میدان تیر که محل آموزش سربازان است بدلیل نزدکی بسیار زیاد به مرز ایران هیچگاه نخواهد توانست در آن به سربازان آموزش تیراندازی بدهد، در واقع مقامات آذربایجانی با احداث سریع این مرکز و تبدیل آن به منطقه نظامی، از حدود بازرسان و ناظران جهت بررسی وقایع جلوگیری کردند چون این گورستان اکنون یک منطقه نظامی است.
پیامدهای سیاسی رفتار طالبانی مقامات آذربایجان
تنها کشورهای حق عضویت در یونسکو و ICOMOS را دارند که به قوانین آن پایبند باشند. آیا کشور عضوی که این تعهدات را نقض می نماید نباید از این سازمان ها اخراج شود.
مقامات آذری با نقض معاهده سال ۱۹۴۸م کنوانسیون میراث فرهنگی سازمان ملل در زمان صلح و با همدستی ارتش خود هزار اثر باستانی و تاریخی ارمنی شامل کلیساها، صومعه ها، گورستان و… را نابود کردند. با پیروی از طالبان که مجسمه بودا را در بامیان افغانستان نابود کردند مقامات آذربایجانی نخجوان امیدوارند ثابت کنند که این منطقه هرگز متلعق به ارمنیان نبوده است. تخریب دولتی میراث فرهنگی ارمنیان. نه تنها جنایت علیه ملت ارمنی که جنایت علیه تمدن بشری است. نابودی آثار تاریخی و مقدسی نظیر قبرستان جلفا نهی اصول تمامی ادیان است.
آیا چنین کشوری، با چنین بی حرمتی و جنایت حق عضویت در پارلمان اروپا را دارد؟