نسل کشی ارامنه به دست ترکان عثمانی

نسل کشی ارامنه به دست ترکان عثمانی

نویسندگان:
سعیده نقاش و عارف بیژن
کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده
بررسی حوادث دردناک مربوط به ارامنه، در سال ۱۹۱۵ م که ترک ها آنرا « تراژدی بزرگ» می نامند و ارامنه از آن به عنوان « نسل کشی» یاد می کنند هم چنان توجه برخی از محققان را به خود جلب کرده است.این موضوع به عللی، مانند حساسیت های سیاسی و دسترسی محدود محققان به آرشیوهای اسناد دولت عثمانی و ارمنستان و روسیه، با ابهاماتی روبرو بوده است.

نسل‌کشی ۱٫۵ میلیون ارمنی در راستای تحقق اهداف ملی‌گرایانه “پان ترکیستی” همچنان از سوی ترکیه انکار می‌شود اما ارامنه جهان که همواره متأثر از تأثیرات و پیامدهای این فاجعه بود‌ه‌اند، تمامی تلاش خود را وقف اثبات واقعیت تاریخی نسل‌کشی ارامنه و جلوگیری از تحریف تاریخ توسط دولت‌های متوالی ترکیه کرده‌ و خواسته ارامنه همواره احقاق حقوق حقه خود و اجرای عدالت بوده و هست.

مقدمه
در سال ۱۹۱۵ میلادی (برابر با ۱۲۹۴ شمسی) در خلال جنگ جهانی اول و با فرصتی که جنگ فراهم آورده بود، امپراتوری عثمانی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده در شب ۲۴ آوریل صدها تن از رهبران سیاسی و روشنفکران ارمنی را دستگیر و به قتل رساند.

بنابر برخي اقوال تاريخي، پس از آن در فاصله سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳ میلادی (برابر با ۱۲۹۴ تا ۱۳۰۲ شمسی) بیش از ۱٫۵ میلیون ارمنی ساکن ارمنستان غربی بر پایه طرح و برنامه‌ریزی مسنجم سردمداران امپراتوری عثمانی و در اجرای سیاست‌ نژادپرستانه حزب حاکم در آن زمان به نام اتحاد و ترقی، ملقب به ترک‌های جوان به قتل رسیدند.(تاريخچه ارمنستان نوشته هراند پاسترماجيان)

صدها هزار ارمنی با برنامه‌ریزی قبلی به بی‌رحمانه‌ترین شکل کشته یا تبعید شدند و بايد گفت ارمنیان ارمنستان غربی در داخل سرزمین اجدادی خود قربانی اولین نسل‌کشی قرن بیستم هستند که به فجیع‌ترین شکل ممکن به‌وقوع پیوست. قتل‌عام، قرار دادن در معرض اوضاع زندگی نامناسب، تقسیم اطفال ارمنی بین گروه‌های دیگر، کوچ اجباری و مهاجرتی که منتهی به زوال قوای جسمی کلی و جزئی آنان شد از جمله اتفاقاتي بود که براي ارمنيان در اين زمان افتاد.

وقوع جنگ جهاني اول و غافل شدن كشورها از كشتار ارامنه
براي روشن شدن ابعاد اين فاجعه لازم است بدانيد پادشاهان امپراتوري عثماني که همواره به دنبال سياست پان ترکيسم بودند و روياي تشکيل يک حکومت بزرگ ترک را از غرب آناتولي تا ترکستان چين را در سر مي‌پروراندند، ارمنيان را همچون سدي در راه پيوستن ترک‌هاي عثماني به ترک زبانان قفقاز (که هيچ گونه پيوند نژادي با آنان ندارند) و ترکان آن سوي درياي خزر مي‌پنداشتند. هنگامي که در تابستان ۱۹۱۴ ميلادي آتش جنگ جهاني اول شعله‌ور و توجه اروپاييان به رويدادهاي جنگ معطوف شد، دولت وقت ترکيه فرصتي مناسب يافت تا مسئله ارمنيان را براي هميشه حل کند اما لازم به يادآوري است که در آن زمان ترکان جوان تحت نام کميته اتحاد و ترقي زمام امور را در دست داشتند.

سه تن از رهبران اصلي اين حزب به نام‌هاي محمد طلعت پاشا وزير اعظم وقت عثماني،اسماعيل انور پاشا وزير جنگ و احمد جمال پاشا وزير دربار در راس امور قرار گرفتند از انديشه‌هاي پان ترکيستي و نژاد‌پرستانه استفاده مي‌کردند و انهدام کامل نژاد ارمنی به‌دست اين کميته و به ويژه سه شخص فوق به شکلي دقيق و محرمانه برنامه‌ريزي شد.

آنان براي اجراي سياست‌هاي غيرانساني خود ابتدا مردان بين ۱۵ تا ۵۰ ساله را به بهانه اعزام به جبهه‌هاي نبرد به ارتش فراخواندند و همچنين دستور صادر شد که هر کس اسلحه دارد، بايد آن را به ارتش تحويل دهد و هر آنچه که ممکن است در خلال جنگ مورد نياز ارتش واقع شود، نظير لباس، قاطر، غذا و غيره نيز ضبط خواهد شد.

اما جالب اينجاست که دولت تنها اموال ارمنيان را به نفع ارتش ضبط مي‌کرد و ماموران جمع آوري اموال هنگامي که به خانه‌هاي ارمنيان وارد مي‌شدند، همه چيز را اعم از اينکه مورد نياز ارتش باشد يا نه، نظير لباس‌هاي زنانه، اشياي زينتي و غيره را جمع‌آوري مي‌کردند و با خود مي‌بردند.
سرانجام در روز ۲۴ آوريل ۱۹۱۵ ميلادي به دستور دولت عثماني حدود ۳۰۰ تن از رهبران،‌ روحانيون،‌ انديشمندان،‌ نويسندگان و سياستمداران ارمني دستگير و پس از انتقال به کشتارگاه همگي به طرز فجيعي سلاخي شدند و اين سرآغاز قتل‌عام بود چرا که در همان روز حدود پنج هزار تن از ارمنيان استانبول نيز در کوچه‌ها و منازلشان به قتل رسيدند.۲۴ آوريل همان روزي است که ارمنيان همه ساله به ياد قربانيان آن مراسمي به پا مي‌دارند.

از فردای ۲۴ آوريل سربازان عثماني به شهرها و روستاهاي ارمني‌نشين رفتند و آنها را به اين بهانه که در منطقه جنگي قرار دارند و بايد به مکان‌هاي امن منتقل شوند از خانه‌هايشان بيرون کشيدند اما آنان گروه‌هاي ارمنيان را که بيشتر شامل زنان،‌ کودکان و سالخوردگان بودند به صورت کاروان‌هايي به طرف تبعيدگاه روانه‌ مي‌ساختند و اين تبعيدگاه صحراي مرکزي سوريه واقع در منطقه ديرالزور در نزديکي حلب بود.

جهان که در آن زمان دستخوش جنگ جهاني اول بود، ظاهرا از وقايع و عمق فجايعي که در ترکيه در حال وقوع بود بي‌اطلاع بود. طرح نژادکشي و قتل عام ارمنيان تا آنجا که ممکن بود مخفيانه و از روي برنامه اجرا شد.

بخشي از ارمنياني که امروزه در سرتاسر جهان پراکنده شده‌اند،‌از فرزندان يا نوادگان همين نسل هستند و هنوز هم شماري از بازماندگان آن جنايات در بين ما زندگي مي‌کنند. ارمنياني که موفق به فرار از اين قتل عام شدند به کشورهايي مانند سوريه، لبنان،‌ روسيه، آمريکا و کشورهاي اروپايي روي آوردند. شماري نيز به ايران پناه بردند و زندگي جديدي را آغاز کردند.
امروزه دولت ترکيه نژادکشي ارمنيان را تکذيب و ادعا مي‌کند که ارمنيان تنها از منطقه جنگي شرقي منتقل شده‌اند و در خصوص کشته‌شدگان با ناچيز خواندن شمار قربانيان،‌ مدعي است که آنها در طي جنگ و درگيري‌هاي قومي کشته‌ شده‌اند.

نسل‌کشی یک و نیم میلیون ارمنی در راستای تحقق اهداف ملی‌گرایانه “پان ترکیستی” همچنان از سوی دولت‌های متوالی ترکیه انکار می‌شود اما ارامنه جهان که همواره متأثر از تأثیرات و پیامدهای این فاجعه بود‌ه‌اند، تمامی تلاش خود را وقف اثبات واقعیت تاریخی نسل‌کشی ارامنه و جلوگیری از تحریف تاریخ توسط دولت‌های متوالی ترکیه کرده‌ و خواسته ارامنه همواره احقاق حقوق حقه خود و اجرای عدالت بوده و است.

پس از به قدرت رسيدن تركان جوان در راس حكومت عثماني (كميته اتحاد و ترقي)،ارامنه به انور پاشا اظهار داشتند كه آنها تنها خواستار بي طرفي هستند،اما همدلي آنان با روسها كاملاً مشهود بود ،اگر جه در اكثر منابع ارمني در اين باره سكوت كرده اند؛ارامنه به قشون تزاري ملحق شدند و تزار مطمئن از اينكه سرانجام زمان دستيابي به استانبول فرا رسيده است،به سن پطرزبورگ بازگشت .رهبران ارامنه روسيه در اين زمان حمايت خود را از روسيه (دشمن عثمانی) علنی كردند.

حكومت عثماني زير تسلط تركهاي جوان در ۲ اوت ۱۹۱۴م قرارداد سري با آلمان را امضا كرد.براي اجراي اين قرارداد؛اين كشور منتظر پايان گرفتن تهيه مقدمات نطامي مي شود .در اول نوامبر ۱۹۱۴م اين كشور وارد جنگ جهاني اول ميشود و اقوام مسلمان را به جهادي فرا مي خواند كه هدفش ايجاد خطر براي قلمروهاي ماوراي اروپائي فرانسه و بريتانياي كبير است،اما در حقيقت تنها قادر به برانگيختن چندين اغتشاش مي شود. در اين مشخص كردن اينكه چه افرادی از ارامنه وفادار خواهند ماند و كدام افراد به درخواستهای رهبران ارامنه پاسخ مثبت خواهند داد،غير ممكن مينمود.بنابراين در ۱۵ می سال ۱۹۱۵م فرمانهائي صادر شد كه همه جمعيت ارمنی ساكن در ولايات وان،بتليس و ارزروم از سرزمينهايشان خارج و به سرزمينهاي دور از نواحي جنگي منتقل شوند؛ تا نتوانند اسباب تضعيف نيروهاي عثماني را در روياروئي با روسيه و نيروهاي بريتانيا در مصر فراهم آورند؛بدين ترتيب تدتيباتي داده شد كه جمعيت مذكور در شهرها و اردوگاههاي ناحيه موصل در شمال عراق اسكان داده شوند.علاوه بر اين قرار شد كه ارامنه ساكن روستاهاي كليكيه و نيز روستاهاي شمال سوريه نيز به همين منظوربه سوريه مركزی كوچ داده شوند.براي ارتش دستور العملهاي ويژه اي صادر شد كه از ارامنه در برابر عشاير حفاظت كنند.و به محض خاتمه يافتن بحران ،مقدمات مراجعت آنها فراهم شود.

ارامنه و نيز اكثر نويسندگانی كه كشورشان درگير با آلمان و همپيمانانش بودند؛ اين كوجها را يك نقشه از قبل طراحي شده،دانسته كه در جهت از بين بردن ارامنه و تصاحب سرزمينهای انان صورت گرفته است.چنانكه پاسدرماجيان در سراسر كتابيش به اين مورد اشاره دارد. بر اساس ادعای ارامنه؛دو ميليون ارمني در اين جنگ به قتل رسيدند،اما در واقع از كشته شدگان اين جنگ امار دقيقی در دست نيست.

نظرات کشورها راجع به نسل کشی

ترکیه
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه امروز با اشاره به وضعیت فعلی ارمنی ها در این کشور، گفت که کشتار ارمنی ها در خلال سال های ۱۹۱۵ الی ۱۹۱۷ نسل کشی نبوده است.

اردوغان با اشاره به این که مقامات ترکیه تلاش کردند اموال مصادره شده و مدارک شناسایی را به عنوان بخشی از روند دموکراسی در این کشور به ارمنی ها بازگردادند و حقوق آن ها را محترم بشناسند، قویا هرگونه احتمال ادعای «پاپ فرانسیس» رهبر کاتولیک های جهان را رد کرد و گفت که ترکیه برچسب «نسل کشی» را که برخی دولت های غربی تلاش دارند به این کشور بزنند قبول نمی کند.

در ادامه وی تصریح کرد که به عنوان رئیس جمهور ترکیه برای دفاع از کشور مشکلی ندارد و اطمینان می دهد که کشتار ۱۹۱۵ توسط اجداد وی صورت نگرفته است.

پاپ فرانسیس در سخنرانی اخیر خود گفت که کشتار ارمنی ها توسط ترک های عثمانی در حدود ۱۰۰ سال پیش به عنوان نخستین نسل کشی قرن بیستم شناخته می شود.

نخست وزیر ترکیه در واکنش به سخنان پاپ فرانسیس گفت که وی به «حزب شر» پیوسته است.وی افزود که در حال حاضر ۱۰۰ هزار ارمنی در ترکیه زندگی می کنند و از سطح بالای زندگی و فرصت های مساوی خوب هستند.مقامات ترکیه اخیرا تلاش کرده اند روابط خود را با ارمنستان بهبود بخشند و تاکنون نزدیک به هزار مورد اموال شخصی ارمنی ها را به بازماندگان صاحبان آن ها بازگردانده اند.در عین حال، احمد داووداغلو، نخست وزیر ترکیه اعلام کرد پاپ به «جبهه‌ شری» که علیه ترکیه توطئه کرده‌ پیوسته است.

وی با بیان اینکه ترکیه مایل است با تاریخش روبرو شود تا کید کرد: «ما اجازه نمی‌دهیم به واسطه تاریخ به کشورمان توهین شود، ما اجازه نمی‌دهیم ترکیه به واسطه مناقشات تاریخی تهدید شود».

آنکارا واژه‌ی «نسل‌کشی» را رد کرده و می‌گوید ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار ارامنه و همچنین تعداد زیادی از اتباع ترکیه که بین سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ کشته شدند تلفات جنگ جهانی اول بودند. با این وجود، ارمنستان خواهان آن است که مرگ این افراد نسل‌کشی شناخته شود.

ارمنستان، آرژانتین، بلژیک، کانادا، فرانسه، ایتالیا، روسیه و اوروگوئه به طور رسمی این حادثه را نسل کشی می‌دانند.

پارلمان اروپا
به گزارش پایگاه خبری شبکه العالم، پارلمان اروپا در آستانه صدمین سال کشتار ۱/۵ میلیون نفر از ارامنه به دست حکومت عثمانی،قطعنامه ای تصویب کرد که این رویداد را “نسل‌کشی” خوانده است. پارلمان اروپا از ترکیه خواست به انکار این “نسل‌کشی” پایان دهد.

پارلمان اروپا چهارشنبه (۲۶ فروردین٬۱۵ آوریل) به مناسبت صدسالگی کشتار گسترده ارامنه توسط حکومت عثمانی در بحبوحه جنگ جهانی اول٬قطعنامه ای غیرالزام‌آور را به تصویب رسانده که درآن این رویداد تاریخی را«نسل‌کشی ارامنه» خوانده و از ترکیه خواسته که آن را به رسمیت بشناسد.

این قطعنامه همچنین از ارمنستان و ترکیه می‌خواهد که روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند.این در حالی است که مقامات ترکیه پیش‌تر اعلام کرده بودند که واکنش‌شان به این اقدام اتحادیه اروپا چیزی جز بی‌اعتنایی نخواهد بود.

آمریکا
دست‌کم ۲۰ کشور از جمله ایتالیا و فرانسه کشتار گسترده ارامنه را به‌عنوان «نسل‌کشی» به رسمیت می‌شناسند و کشورهایی نظیر سوئیس و یونان قوانینی تصویب کرده‌اند که امکان تعقیب قضایی منکران آن را فراهم می‌کند.

آمریکا محتاطانه با این مساله برخورد می‌کنند. آمریکا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین هم‌پیمانان ترکیه و از حامیان عضویت این کشور در ناتو٬از این رویداد تاریخی باعنوان «یکی از بدترین جنایات قرن بیستم» یاد می‌کند٬اما هرگز هیچ ‌یک از روسای جمهورآمریکا٬از جمله باراک اوباما٬از آن به عنوان «نسل‌کشی» یاد نکرده‌اند.

آلمان
به گزارش سرویس بین الملل جام نیوز، در کشاکش تنش میان ترکیه و برخی کشورها بر سر مسأله کشتار ارامنه در جنگ جهانی اول، رئیس جمهوری آلمان نیز کشتار ارامنه به دست ترک‌های عثمانی را “نسل‌کشی” توصیف کرد.سخنان “یوآخیم گاوک” یک روز قبل از جلسه پارلمان آلمان برای بررسی این موضوع ایراد شد و احتمالا واکنش خشم‌آلود مقام‌های ترکیه را در پی خواهد داشت.

سایت بی بی سی نوشته است: پیشتر در روز پنجشنبه، کلیسای ارتدوکس ارمنستان در صدمین سالگرد مرگ یک و نیم میلیون ارمنی در سال ۱۹۱۵ همه آنها را ” قدیس” اعلام کرد. ترکیه با توصیف مرگ ارامنه در سال ۱۹۱۵ به عنوان “نسل‌کشی” مخالف است و می‌گوید در جریان جنگ جهانی اول، نیروهایی از هر دو طرف درگیری کشته شده‌اند.

گاوک، رئیس جمهور آلمان، با حضور در مراسم عشای ربانی در یکی از کلیساهای برلین گفت: «سرنوشت ارامنه در تاریخ نابودسازی دسته‌جمعی، پاکسازی نژادی، کوچاندن، و نسل‌کشی که قرن بیستم را از این نظر متمایز ساخته، منحصر بفرد است».

رئیس جمهوری آلمان که مقامی تشریفاتی در این کشور دارد افزود که شهروندان آلمانی نیز در “قتل عام ارامنه” تاحدی مسئولیت دارند زیرا کشورشان در جنگ جهانی اول، متحد امپراتوری عثمانی بوده است.

اظهارات آقای گاوک در شرایطی است که پارلمان آلمان برای موضع‌گیری درباره کشتار ارامنه آماده می‌شود.

اتریش
از سوی دیگر روز چهارشنبه پارلمان اتریش به احترام سالگرد نسل کشی ارامنه یک دقیقه سکوت اعلام کرد.این اقدام در این کشور که هم پیمان عثمانی بوده بی سابقه است زیرا هیچ گاه این امر بطور رسمی انجام نشده بود.

این اقدام اتریش خشم ترکیه را برانگیخت و از اهانت به ملت ترکیه که با واقعیت در تعارض است انتقاد کرد.ترکیه با فراخواندن سفیر خود در اتریش اعتراض خود را به این اقدام پارلمان این کشور اعلام کرد.

سازمان ملل و بسیاری از کشورهای دنیا کشتار ارامنه را به رسمیت شناخته ودرکشورهای متعددی روزی در یادبود این واقعه وجود دارند و حتی بخشی از روشنفکران ترکیه نیز چنین واقعه ای را تایید کرده اند و از طرفی دولت ترکیه و همچنین برخی از ترکها همچنان این واقعه را رد کرده و کم و بیش مطالبی در برخی رسانه های ترک در رد و افسانه خواندن این واقعه منتشرشده است. برخی از کسانی که واقعه را رد می‌کنند دلیل این واقعه را شورش و خشونت ارامنه در آن سالها عنوان می کنند و برخی دیگر با بهانه کردن خشونت علیه ترکها در مناقشه قره باغ (که البته سالها بعد اتفاق افتاده است) به نوعی سعی در توجیه این مسئله دارند.

به هر حال اسناد متعددی وجود دارد که نشان از خشونتی غیر انسانی بر علیه زنان،کودکان و ارامنه بی دفاع دارد و حتی اگر ابعاد این فاجعه را چونان که ارامنه مدعی آن هستند ندانیم حداقل می‌توانیم به این باور برسیم که شکلی از خشونت برعلیه بشر آن هم به دلیل قومیت و نژاد توسط حکومت وقت ترکیه اتفاق افتاده است.البته هیچ کس نسل امروز ترکیه یا دولت کنونی ترکیه را عامل این کشتار نمی‌داند و آنها را سرزنش نمی‌کند اما متاسفانه این فاجعه انسانی در هیچ شکلی از آن توسط دولت ترکیه تاکنون پذیرفته نشده است و دولتمردان ترکیه چشمان خود را بر یکی از غم‌انگیرترین فجایع انسانی قرن بیستم بسته اند.

منابع:

۱) آقاسی، گیو؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ارامنه؛ ترجمه: برزگر، فرامرز؛ تهران، پادماگریان،۱۳۵۲
۲) روشندل جلیل؛ سیاست و حکومت در ارمنستان، تهران، وزارت امور خارجه،۱۳۷۳
۳) تاريخ عثماني و تركيه جديد،شاو،ترجمه رمضان زاده،آستان قدس،۱۳۷۰، ص۴-۳۵۱
۴) جنگ جهاني اول،پير رنوون،ترجمه عباس آگاهي،آستان قدس،۱۳۶۹،ص۲۱
۵) اوهانجانیان،آرتم؛ شواهد و مدارک انکارناپذیر؛ ترجمه: باغداساریان، تهران،نائیری،۱۳۷۸

-www.byemg.gov.tr/docs/Turkiye2011/farsca/index.htm

-www.un.org/millennium/law/iv-1.htm