ارتش ارمنستان (۱۹۱۸-۱۹۲۰) نخستین جمهوری ارمنستان
نویسنده: ژیلبرت آقاجانیان
– تشکیلات نظامی فدائیان –
– واحدهای داوطلب ارمنی –
– تاریخچه شکل گیری ارتش منظم –
افسران ارتش جمهوری ارمنستان عمدتاً پرسنلی بودند که از گومنازیوم های {ژیمنازیوم از جنبش انسان گرایانه قرن شانزدهم به وجود آمد. اولین سیستم مدرسه عمومی که شامل ژیمنازیوم شد در سال ۱۵۲۸در زاکسن پدیدار شد و بعدها مطالعه یونانی و لاتین به برنامه درسی اضافه شد.} نظامی روسیه فارغ التحصیل شدند و در جنگ جهانی اول شرکت کردند.در پایان جنگ جهانی اول، به دستور ۱۳۶ فرمانده کل ارتش قفقاز در ۱۳ دسامبر ۱۹۱۷، ایجاد ارتش ارمنی تصویب می شود که بعدها به هسته اصلی ارتش ملی ارمنی تبدیل شد.
پس از خروج نیروهای روس از قفقاز جنوبی، ارتش ارمنستان بر اساس هنگ های ارمنی و دسته های هایدوک {نوعی پیاده نظام نامنظم است که از اواخر قرن ۱۶ تا اواسط قرن ۱۹ در اروپای مرکزی، شرقی و بخشهایی از جنوب شرقی یافت میشود.} تشکیل شد که وارث اصول ساختاری و تسلیحات ارتش روسیه،و همچنین سلاح و مهمات از نوع روسی بود.افسران و ستاد فرماندهی آن عمدتاً متشکل از افسران عالی رتبه، ارشد و جوان ارمنی ارتش روسیه بودند، همچنین تعداد کمی از رهبران جناحی که در جنبش فداییان شرکت داشتند، بودند. علاوه بر واحدهای نظامی عادی، واحدهای شبه نظامی نیز به عنوان بخشی از ارتش فعالیت می کردند. افسران ارتش تحصیلات خود را در مدارس روسیه گذراندند، اکثر سربازان در ارتش روسیه خدمت و آموزش دیدند.
– گردان ارمنی –
ارتش ارمنستان شامل دو لشکر تفنگ دار بود که هر یک شامل چهار هنگ تفنگ دار و یک تیپ تفنگ دار – توپخانه، یک تیپ سواره نظام جداگانه متشکل از دو هنگ سواره نظام، یک تیپ پیاده نظام متشکل از پنج هنگ پیاده، یک تیپ ذخیره متشکل از دو پیاده نظام. هنگ ها و چهار گردان، یک واحد نظامی جمعی و تعدادی دیگر واحدها و لشکرهای نظامی جداگانه و حرفه ای.همراه با واحدهای نظامی منظم و تشکیلات نظامی فدائیان و گروه های داوطلب نیز وجود داشتند که از جمله آنها می توان به واحد نظامی آندرانیک، گروهان ساسون و غیره اشاره کرد.
( ۱۹۱۸ میلادی )
در پایان مارس ۱۹۱۸ تعداد پرسنل نظامی ارتش نخستین جمهوری ارمنستان حدود ۲۰۰۰۰ نفر بود که از این تعداد حدود ۸۰۰ نفر افسر بودند. در تابستان ۱۹۱۸، ارتش ارمنستان به یک لشکر پیاده نظام سازماندهی شد، که فرمانده آن ژنرال مووسس سیلیکیان (۱۸۶۲-۱۹۳۷) منصوب شد. تعداد پرسنل نظامی لشکرها به حدود ۱۶ هزار نفر رسید. تا ژانویه ۱۹۱۹، این عدد تقریباً بدون تغییر بود. در پایان همان سال تعداد نظامیان ارتش ارمنستان به بیش از ۳۰۰۰۰ نفر رسید.
بر اساس داده های ۳۱ مارس ۱۹۱۸، گروه ها و ترکیب رزمی واحدهای نظامی ارتش ارمنستان به شرح زیر بوده است:
نیروها نظامی در بگلی احمد { بگلی احمد، روستایی در ارمنستان غربی، استان کارس،ارامنه در جریان جنگ ارمنستان و ترکیه در سال ۱۹۲۰ به اجبار آواره شدند و در ارمنستان شرقی ساکن شدند.}: ۱۱ گردان، ۱۴ نیروهای ویژه کوهستان، ۴ یگان توپخانه سبک، ۸ لشکر سواره نظام.
نیروهای نظامی در کاغزوان: ۱ گردان و ۱۳۰ گروهان سواره نظام و نیروهای نظامی ایروان: ۱۴ گردان، ۱۲ نیروهای ویژه کوهستان، ۶ توپ سبک و ۳۰۰ واحد کوچک.
نیروهای ذخیره ارتش شامل ۱۱ گردان، مجموعاً ۳۷ گردان، ۲۶ توپ کوهستانی و ۱۰ توپ سبک، ۱۷۰ مسلسل، ۱۲ گروهان سواره نظام و ۳۰۰ واحد کوچک که در آنها ۱۶۷۱۵ سرباز پیاده و سواره نظام و ۶۰۰ افسر حضور داشتند.
در ۱۱ دسامبر ۱۹۱۸ جنگ ارمنستان و گرجستان آغاز شد و تا اواخر دسامبر ادامه داشت، تا اینکه ارتش گرجستان متحمل شکست شد و عقب نشینی کرد. ارتش ارمنستان تا ۲۶ دسامبر ۴۰۰ واگن، ۲۵ لوکوموتیو، ۳۹ مسلسل و ۳ خودروی زرهی را به غنیمت دست آورده بود. در ۳۱ دسامبر، پس از ناکامی های جدید ارتش گرجستان، تفلیس در خطر بود. بلافاصله با وساطت نمایندگان انگلیس و فرانسه، بین ارامنه و گرجی ها آتش بس امضا شد.
( ۱۹۲۰ میلادی )
در ژانویه ۱۹۲۰ تعداد نظامیان ارتش جمهوری ارمنستان به ۲۵۰۰۰ نفر و در پاییز در طول جنگ ترکیه و ارمنستان به حدود ۴۰۰۰۰ نفر رسید.
– تسلیحات –
( سلاح سرد )
در تسلیحات نیز انواع سلاح های سرد ساخته شده توسط استادان قفقازی وجود داشت، چه در دسته های شبه نظامی و چه در یگان های معمولی، اغلب از انواع شمشیر شاشکا، شمشیرهای خمیده و خنجرهای ساخته شده توسط استادان قفقازی استفاده می شد.
( سلاح گرم کوچک )
برخی از افسران و سربازان ارتش نیز به تفنگ های “ناگانت” (فشنگ ۷٫۶۲×۳۸ میلی متر) و ماوزر با فشنگ ۷٫۶۳×۲۵ میلی متر مسلح بودند.
در سال ۱۸۹۵ تفنگ ناگانت
در سال ۱۸۷۱ هفت تیر مدل اسمیت وسون {یک شرکت اسلحه سازی در آمریکا}
در سال ۱۸۹۶ و در سال ۱۹۰۸م تپانچه ماوزر
( سلاح گرم بزرگ )
سلاح اصلی سرباز درجه دار ارمنی تفنگ روسی موسین–ناگانت و همچنین تعدادی محدود اسلحه ساخت آلمانی، فرانسوی نیز بود. بر اساس برخی داده ها، پس از خروج ارتش روسیه از قفقاز ۱۰۰۰۰۰ تفنگ روسی موسین–ناگانت، یک میلیارد گلوله، ۳۰۰۰ توپ، ۳۰۰۰ مسلسل و… در جمهوری ارمنستان به جا ماند. این داده ها حتی در خاطرات ژنرال آندرانیک اوزانیان هم نوشته شده است.به عقیده بسیاری سربازانی که پادگان های قفقاز جنوبی را ترک می کردند گاه نه تنها اسلحه خود را رها نمی کردند، بلکه به مقدار زیاد نیز با خود می بردند { برای فروش } در جبهه روس و ترکیه حتی در بهترین زمان ها ۳۰۰۰ توپ و مسلسل نداشت. جبهه روس و ترکیه همه تدارکات نامنظم بود و نیروهای ارتش قفقاز در بهترین زمان ها حتی ۱۰۰۰ توپ نداشتند.کل جبهه جنوب غربی تحت فرماندهی آلکسی بروسیلوف { یک ژنرال روسی بود که غالباً به خاطر توسعه تاکتیکهای هجومی جدیدی که در یک سری نبردها موسوم به یورش بروسیلوف در ۱۹۱۶ به کار برد و بزرگترین دستاورد وی نیز هستند، مورد توجه قرار گرفتهاست. این تاکتیکهای خلاقانه و نسبتاً موفق بعدها توسط آلمانیها مورد تقلید قرار گرفتند. } در طول موفقیت معروف خود در سال ۱۹۱۶، از ۳ ژوئن تا ۲۲ اوت ۱۹۱۶، کمی کمتر از ۲۰۰۰ توپ در اختیار داشت.
همین امر در مورد تعداد تفنگ ها و گلوله ها نیز صدق می کند. در ۵ ژوئیه ۱۹۲۰، کشتی که از انگلیس به بندر ساحلی باتومی گرجستان رسیده بود. ۲۵۰۰۰ تفنگ انگلیسی از نوع Ross rifle و همچنین ۴۰۰ مسلسل ویکرز انگلیسی و حدود ۵۸۰۰۰۰۰۰ گلوله برای استفاده از این سلاح و همچنین مقادیر زیادی غذا، پوشاک و غیره آورده بود.
( مسلسل ها )
ارتش از چندین نوع مسلسل استفاده می کرد و یافتن فشنگ های مختلف برای آنها مشکل بزرگی بود. تقریباً ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ سرباز که تقریباً یک گردان را تشکیل می دادند، تا ۴ مسلسل دریافت کردند. بر اساس اطلاعات ۳۱ مارس ۱۹۱۸، ۱۷۰ مسلسل و تنها ۳۶ توپ در تسلیحات ارتش ارمنستان وجود داشت. حتی تا مارس ۱۹۱۹، گروه بیش از ۱۴۰۰ نفری تحت فرمان درو { دراستامات کانایان ، مشهور به ژنرال درو سیاستمدار، انقلابی اهل ارمنستان بود.} تنها ۲ مسلسل داشت.ارتش ارمنستان مسلسل ماکسیم از نوع روسی و تعداد محدودی مسلسل ویکرز و مسلسل لوئیس ساخت انگلیس در اختیار داشت.
( توپخانه ارتش ارمنستان )
توپخانه ارتش ارمنستان شامل ۲ تیپ توپخانه، ۴ لشکر جداگانه و یک آتشبار کوهستانی جداگانه، در مجموع حدود ۱۰۰ اسلحه بود که تنها نیمی از آنها پس از جنگ حفظ شد. در جریان سازماندهی مجدد ارتش، یک تیپ توپخانه با یک ایستگاه مونتاژ توپخانه و نیروهای آموزشی تشکیل شد. در سپتامبر ۱۹۱۸ اداره توپخانه وزارت جنگ تشکیل شد که وظیفه آن تسلیح ارتش، تامین از نظر مادی و تهیه سلاح و مهمات توپخانه برای ارتش بود. در پایان سال، پس از خروج ترکان از گیومری، رئیس اداره، ژنرال کنستانتین غامازیان، برای دریافت و نظم دادن به انبارهای مهمات که ترکان پراکنده رها کرده بودند، به آنجا رفت. در جنگ با گرجستان، ارتش ارمنستان ۱۷ توپ، ۲ تای آنها هویتزر، مسلسل، تفنگ، اسب و اموال دیگر را به غنیمت گرفت. این باعث شد بلافاصله ۲ آتشبار تشکیل شود: سبک و کوهستانی. علاوه بر این، ارتش ارمنستان به دو خودروی زرهی مجهز شد.در شهر کارس نیز نیروهای ترک مقدار مشخصی اموال توپخانه ای از خود به جای گذاشتند: توپ، مهمات، باروت و غیره. افسران متخصص برای جمع آوری، طبقه بندی و انتقال اموال به انبارهای گیومری و کاناکر اعزام شدند. توپخانه قلعه کارس نیز تشکیل شد. یک کارگاه توپخانه برای تعمیر توپ و همچنین تامین قطعات یدکی توپخانه و سلاح گرم ارتش در گیومری ایجاد شد. مطابق با سازماندهی مجدد این لشکر به سه تیپ جداگانه، ۳ لشکر توپخانه جداگانه با هر کدام ۳ آتشبار تشکیل شد.
– توپخانه در سال ۱۹۱۹-
در پایان سال ۱۹۱۹، ارتش ارمنستان ۱۳۰-۱۴۰ توپ داشت که ۶۳ تای آن (۱۵ آتشبار) در اختیار تیپ توپخانه قرار گرفت. توپخانه قلعه کارس دارای ۶۴ توپ و ۲ خودروی زرهی با ۴ آتشبار بود. لازم به ذکر است که در سالهای ۱۹۱۴-۱۹۱۶ حدود ۹۰ توپ، ۵ گردان توپخانه (لشکر) در قلعه کارس وجود داشت.در ۱۶ ژوئیه ۱۹۱۹، نماینده نظامی جمهوری آذربایجان در ارمنستان طی تلگراف محرمانه ای به رهبری خود گزارش داد که ۱۲ توپخانه با ۴ آتشبار در ارتش ارمنستان وجود دارد.
– توپخانه در سال ۱۹۲۰-
در آگوست ۱۹۲۰، توپخانه ارتش ارمنستان قبلاً ۴ لشکر داشت که شامل ۴ آتشبار سبک و ۹ آتشبار کوهستانی بود و طبق داده های دیگر ۱۶ آتشبار بوده است. اگر بر اساس همین اصل حساب کنید ۷۲-۹۶ توپ در اختیار داشتند و توپخانه های صحرایی با کالیبر کوچک، به حدود ۱۰۰ توپ می رسد. ارتش توپخانه ارمنستان مجهز به تفنگ های کوهستانی ساخت شرکت فرانسوی اشنایدر و همچنین هویتزرهای ۱۲۲ میلی متری پنج اینچی بود.
( خودروهای زرهی )
ارتش ارمنستان خودروهای زرهی داشت،تعداد ان نامعلوم است تعدادی از خودروهای زرهی از ارتش گرجستان به غنیمت گرفته شده بود.آنها ابزار بسیار مهمی در آن زمان بودند، آنها عمدتاً برای حفاظت از مناطق حساس و مهم به خصوص در نزدیکی خطوط راه آهن و پشتیبانی آتش از سایر واحدهای نظامی همان نیرو در نظر گرفته شده بودند.این خودروهای زرهی شامل یک لوکوموتیو زرهی، یک یا دو سکوی زرهی و حداکثر چهار خودروی ذخیره زرهی بودند. توپ های سبک و چندین مسلسل روی سکوهای زرهی قرار داشتند.
( نیروی هوایی )
دومین اسکادران هوانوردی قفقاز ولی براساس داده های دیگر سومین اسکادران هوانوردی قفقاز،توسط فرماندهی روسیه به ارتش ارمنستان سپرده شد که اساس نیروی هوایی ارتش ارمنستان شد. ۱۵ آگوست ۱۹۱۸ به عنوان تاریخ تأسیس اسکادران هوایی ارتش ارمنستان در نظر گرفته شده است. اولین فرمانده اسکادران ستوان وویپوف بود که در آغاز سال ۱۹۱۹ توسط آرتور واسیلی غولیان-ریلسکین جایگزین شد.در ابتدا، اسکادران هوایی ارمنستان دارای سه هواپیما بود که هر سه ساختار متفاوتی داشتند. نیوپورت نایت هاوک، موران تایپ ال، هواپیمای وویزین و هواپیمای وویزین ۵٫
هیچ قطعه یدکی وجود نداشت. وزش باد سقف آشیانه را شکست و در نتیجه دو فروند هواپیما خسارت دیدند. “هواپیمای وویزین ۳” در جنگ ارمنستان و گرجستان شرکت کرد، اما در جریان انفجار انبار باروت در گیومری نیز از خدمت خارج شد. بنابراین، اسکادران هوایی عملاً وجود نداشت. یعنی پس از انتقال اسکادران هوایی، هوانوردان ارمنی آن هواپیماها را تعمیر کرده و سعی در استفاده از آنها داشتند.یک گزارش به تاریخ ۲۸ فوریه ۱۹۱۹ وجود دارد که وزیر جنگ هوهانس هاخوردیان آن را به شورای وزیران فرستاد. در این گزارش به طور مشخص اشاره شده است که در حال حاضر تنها یک هواپیمای عملیاتی در نیروی هوایی وجود دارد و در عرض چند ماه می توان یکی از دو فروند خسارت دیده را مونتاژ کرد.تمام دستگاه ها قدیمی و فرسوده هستند. این تیم متشکل از ۵ خلبان، ۱ ناظر- خلبان، ۱ مربی مکانیک، ۳ اپراتور موتور، ۶ کمک اپراتور موتور، ۲ راننده، ۲ کمک راننده، ۱۰ سرکارگر بود. بر این اساس وزیر پیشنهاد انحلال گروه و اعزام تعدادی از افسران به کار را می دهد. برای یادگیری زبان فرانسه و خرید دستگاه های جدید؛ آموزش ۱ تا ۲ سال طول می کشد و پس از آن دستگاه های مدرن خریداری می شود. وزیر همچنین گزارش می دهد که کاپیتان فرانسوی پوادبارون معتقد است که نیروی هوایی همچنان برای حفاظت از مرز ضروری است. وزیر در پایان خواهان اعزام ۵-۶ افسر و ۱۵-۱۸ سرباز برای آموزش و خرید هواپیما و تجهیزات راهی فرانسه می شوند.
پس از آزادسازی کارص، در مارس ۱۹۱۹،توسط ارتش نخستین جمهوری ارمنستان تشکیل یک گروه جدید آغاز شد فرودگاه، آشیانه ها و قطعات یدکی محیا شد، کارگاه های تعمیر و مونتاژ هواپیما ایجاد شد. تجهیز هواپیماهای جدید آغاز شد. در پایان سال ۱۹۱۹،۳ هواپیما به مدل های نیوپورت نایت هاوک، موران تایپ ال، هواپیمای وویزین مونتاژ و در خدمت ارتش درامدند. بعداً دو فروند هواپیمای “سالمسون ۲” از فرانسه خریداری شد که سرعت پرواز بالایی برای زمان معین ۲۰۰ کیلومتر بر ساعت داشتند و برای پروازهای شناسایی و همچنین بمباران طراحی شده بودند.در سال ۱۹۲۰ متخصصانی در زمینه هوانوردی نیز از کشورهای مختلف وارد ارمنستان شدند. ارمنستان مقدار معینی هواپیما از انگلیس خرید، اما از ابتدای سال ۱۹۲۰ در باتوم توقیف شدند و به ارمنستان منتقل نشدند. “روبن بابایان” و “نیکولای خوروزوف” از اولین خلبانان ارمنی بودند. دو هواپیمای فرانسوی خریداری شده در تاریخ ۱۶ ژوئن ۱۹۲۰ از باتومی به ارمنستان فرستاده شدند.
( رادیو تلگراف )
در اوت ۱۹۱۸، بخش رادیو تلگراف تشکیل شد. ۲ ایستگاه رادیویی؛ یکی در انبار توپخانه کاناکر و دیگری در آپاران.علاوه بر این، یک ایستگاه رادیویی صحرایی ایجاد شد. شرکت فنی ایروان یک ایستگاه رادیویی قدرتمند را تجهیز و به بخش نظامی تحویل داد. به منظور تربیت متخصصان سرویس رادیو تلگراف، مدرسه ویژه ای زیر نظر این بخش افتتاح شد.
( ناوگان )
ناوگان دریاچه سوان در می ۱۹۱۹ تشکیل شد. سازمان دهنده و فرمانده ناوگان، سرگئی تومانیان، افسر نیروی دریایی روسیه بود. پایگاه نیروی دریایی در روستای یلنوفکا،شهر سوان کنونی {این شهر تا سال ۱۹۳۵ یلنوفکا نامیده می شد} ایجاد شد.کشتی بادبانی با دو دکل باری نظامی به نام “آشوت یرکات” ساخته شد، ظرفیت آن ۱۰۰۰ پوط { تقریباً معادل ۱۶٫۳۸ کیلوگرم (۳۶٫۱۱ پوند) تعیین شد.در روسیه، بلاروس و اوکراین استفاده میشد. } بود و مجهز به یک توپ، دو مسلسل و دارای نورافکن بود. این ناوگان برای حمل و نقل نیروها و محموله هایی با ماهیت نظامی طراحی شده بود.نیروی دریایی علاوه بر ناو جنگی «آشوت یرکات» چندین ناو موتوری نیز داشت و در سال ۱۹۲۰م. در سپتامبر ناو «سستریتسا نیوشا» نیروی دریایی روسیه از شاهتاخت به دریاچه سوان منتقل شد و به نام «گغانوش» تغییر نام داد.
( تامین نیرو و تجهیزات نظامی )
در طی اعلام استقلال ارمنستان، منابع کافی برای تامین نیرو وجود نداشت. لازم بود وسایل جدیدی برای تأمین نیروها خریداری و تولید شود، زیرا تمام انبارهای ارتش سابق روسیه به دست ترکها افتاده بود و انبار تفلیس به گرجی ها منتقل شده بود. فقط ۳-۴ لوکوموتیو و ۲ قطار باری تحت مدیریت دولت ارمنستان بود. علاوه بر این، ترک ها داشتن هرگونه اموال نظامی را ممنوع کرده بودند. در نتیجه جنگ ارمنستان و گرجستان که در دسامبر آغاز شد، ارتباطات تا مارس ۱۹۱۹ مسدود شد. علاوه بر این، در جریان آن درگیری، بیشتر اموال نظامی تفلیس توسط گرجی ها مصادره شد. کار برای تولید تجهیزات لازم برای ارتش در حال انجام بود.از بهار ۱۹۱۹، همزمان با احیای حیات اقتصادی کشور، تولید اسلحه در سطح وسیع تری آغاز شد. کمبود تسلیحات با تولیدات کارگاه های مربوط به اداره نظامی جبران می شد.کارگاه های مهندسی ایروان و کارص عمدتاً بمب و سایر مواد منفجره، گلوله تولید می کردند و کارگاه های خیاطی گیومری و کارص تجهیزات نظامی، زیر شلواری، پیراهن، کلاه و غیره تولید می کردند.
منابع:
Արծրուն Հովհաննիսյան, «Հայաստանի առաջին հանրապետության ԶՈՒ-երի սպառազինությունը», ՀՀ ԳԱԱ ՊԻ, ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐ, ۲۰۱۲
Հայկական բանակի սպառազինությունը (۱۹۱۸–۱۹۲۰ թթ.)/ https://razm.info/10884
Ford, Roger (2005). The World’s Great Machine Guns from 1860 to the Present Day. London (UK): P.68-71
Գ. Ա Գալոյան, Հայաստանը և մեծ տերությունները ۱۹۱۷-۱۹۲۳ թթ., Երևան, էջ ۱۸۶
Հ. Ռ. Սիմոնյան, Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, ۱۹۹۱, էջ ۲۹۵-۲۹۶
Մ․ Կարապետյան, Հայաստանի Հանրապետության բանակը (۱۹۱۸-۱۹۲۰ թթ.), Երևան, ۱۹۹۶, էջ ۹۱