آرتسواشن ارمنستان روستایی در محصور
پژوهش: ژیلبرت آقاجانیان
در سال ۱۹۲۰ این روستا با نام “باشگیوغ” نیز نامیده می شد. در سالهای ۱۹۲۳-۱۹۲۹، اختلاف ارضی بر سر آرتسواشن توسط کمیسیونی به نام “کمیته اجرایی مرکزی ماوراء قفقاز” به نفع ارمنستان حل و فصل شد، اما در ژانویه ۱۹۲۷، ۱۲۰۰۰ هکتار (۱۲۰ کیلومتر مربع) از اراضی اطراف آرتسواشن به آذربایجان “هدیه” داده شد. آرتسواشن ارمنستان محصور نبود، مسیر مستقیم با ارمنستان داشت، اما آرتسواشن به صورت محصور و بعد از آن به تصرف آذربایجان درآمد.
روستای آرتسواشن
مرز بین جمهوری های شوروی ارمنستان و آذربایجان در سال ۱۹۲۸م. آرتسواشن و ارمنستان ارتباط زمینی دارند
تابستان ۱۹۹۲ سخت ترین زمان برای آرتساخ و ارمنستان در طول سه سال جنگ بود. در ۳۰ ژوئیه نیروهای آذربایجانی در نزدیکی روستاهای “هوچانتس” (کاشاتاق) و “تیگیک” منطقه لاچین حمله غافلگیرانه کردند که ۲۴ ارمنی کشته و ۸ نفر دیگر مفقود شدند. در ماه اوت-سپتامبر، نیروهای آرتساخ تقریباً کریدور لاچین را از دست دادند.سپاه دوم ارتش باکو به فرماندهی سرلشکر “داداش رضایف” از شمال حمله کرد. نیروهای آرتساخ موفق شدند دشمن را در چند کیلومتری لاچین متوقف کنند.ارتش باکو در ۸ آگوست به روستای “آرتسواشن” ارمنستان که به «محصور» در خاک آذربایجان تبدیل شده بود، حمله کرد و نیروهای ارمنی ده ها قربانی داد و اهالی آرتسواشن به منطقه گغارکونیک فرار کردند.پس از تصرف روستا توسط باکو نام آن به سرعت به نام “باشکند” تغییر یافت.
سربازان هنگ تفنگ موتوری ۰۱۶ وانادزور به مدت سه روز از ۴ آگوست ۱۹۹۲ به دفاع از آرتسواشن پرداختند که در آن روز جان حدود ۴۵۰۰ نفر را نجات دادند و از عقب نشینی آنها از آرتسواشن که قبلاً در محاصره بودند اطمینان حاصل کردند.
در ۷ آگوست، ۱۲ سرباز ۰۱۶ در روستا در محاصره ماندند نبرد شدید با دشمن مسلح به سلاح های مختلف حدود ۴ ساعت به طول انجامید. و سپس سرهنگ آذربایجانی هنگام تحویل اجساد آنها به طرف ارمنی گفت: ( آنها تا آخرین گلوله شجاعانه جنگیدند آنها مایه افتخار ملت شما هستند )
کارخانه ارمنی در روستای آرتسواشن
بر اساس اطلاعات ثبت شده در منطقه گغارکونیک ارمنستان، تعداد مهاجران اجباری از جامعه آرتسواشن ۷۱۹ نفر بودند که از این تعداد ۶۶۴ نفر در شهرک های استان گغارکونیک ارمنستان و ۵۵ نفر در سکونتگاه های سایر استان ها اسکان یافته اند این روستا در سال ۱۹۹۱ میلادی ۴۵۰۰ نفر سکنه داشت.در منطقه آرتسواشن یک کارخانه فرش، یک کارخانه ماشین ابزار، یک کارخانه کفش، یک صنعت نساجی، ۲ مدرسه، یک مهدکودک، یک ساختمان فرهنگی و … وجود داشت.
در ۹ اوت، لوون تر-پتروسیان رئیس جمهور وقت جمهوری ارمنستان تلگرافی به رهبران پیمان امنیت جمعی ارسال کرد و از آنها خواست که به تعهدات خود در قبال ارمنستان عمل کنند و با ابزارهای سیاسی، نظامی و غیره بر دولت باکو فشار بیاورند.آذربایجان بخشی از خاک ارمنستان یعنی روستای آرتسواشن را اشغال کرد و شهر گوریس را با هواپیماهای نظامی بمباران کرد.
در سال ۱۸۷۳، جمعیت روستا ۱۰۱۵ نفر، در سال ۱۸۹۷ – ۱۸۴۷ نفر، در سال ۱۹۲۶ – ۲۹۰۹ نفر، در سال ۱۹۳۹ – ۴۲۸۰ نفر، در سال ۱۹۵۹ – ۴۱۱۲ نفر، در سال ۱۹۷۰ – ۳۳۶۸ نفر، در سال ۱۹۷۹ – ۲۷۷۱ نفر بود و در سال ۱۹۹۱ – ۴۵۰۰ ارمنی سکونت می کردند.در سال ۱۹۹۲ بعد از اشغال آن منطقه توسط باکو آذربایجانی های مهاجر سکونت گزیدند.
کلیسای هوهانس مقدس (۱۶۱۰ میلادی)
این روستا تا آگوست ۱۹۹۲ دارای دو کلیسا به نام های هوهانس مقدس (۱۶۰۷ میلادی) و میناس مقدس (۱۸۷۲ میلادی) داشت که از سرنوشت آنها پس از به تصرف در آمدن روستا اطلاعی در دست نیست.
پس از جنگ ۴۴ روزه، در کنار موضوع تعیین مرزهای ارمنستان و آذربایجان، بحث مبادله درون‌بوم و برون‌بوم بین طرفین در دستور کار قرار گرفت. اگرچه خانه های متعلق به ارامنه هنوز در این روستا حفظ شده است، اما امروز آرتسواشن که آذربایجانی نشین است، از چهار طرف توسط روستاهای آذربایجانی محاصره شده است. جاده منتهی به بخش اداری “شینیخ” به “گده بی” که ۲۸ روستای را به هم پیوند می دهد از آرتسواشن می گذرد. سرویس آذربایجانی رادیو «آزادی» از اهالی این روستا پرسیده است که در مورد تبادل مناطق تحت پوشش چه نظری دارند؟ آذربایجانی ها موافق بازگرداندن باشکند (آرتسواشن) به ارمنستان نیستند آنها می گویند اگر باشکند را از دست بدهند ده ها روستای این منطقه بدون معیشت می مانند.
جاده منتهی به بخش اداری “شینیخ” به “گده بی” که ۲۸ روستای را به هم پیوند می دهد از آرتسواشن می گذرد.
یکی از اهالی باشکند همچنین نگران است که در صورت بازگشت ارامنه چه اتفاقی خواهد افتاد کانال های ارتباطی، خطوط انتقال گاز و برق روستاهای اطراف از باشکند عبور می کند.
منابع:
http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=2243&lang=arm
https://www.panarmenian.net/m/eng/details/206732
https://www.aniarc.am/2022/08/08/artsvashen-august-8-1992/
