جنبش جماعت گولن در ترکیه و جمهوری آذربایجان آیا کشمکشهای سیاسی ترکیه می تواند به آذربایجان منتقل شود؟
نویسنده: ایساک یونانسیان
با نگاه به اوضاع سیاسی ترکیه،و اعتراضات اخیر آن کشور می توان نتیجه گرفت که فاز جدیدی از رویدادهای داخلی در ترکیه در حال شکل گرفتن است و این اعتراضات در حال بارور و تبدیل شدن به نوعی مبارزه سیاسی است، مبارزه ای که می تواند پایانی بر حکومت اردوغان و حزب عدالت و توسعه تلقی گردد. دستگیریهای ماه دسامبر سال گذشته و افشای مکالمات تلفنی اردوغان آغازی بود بر رویارویی سیاسی رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه و فتح الله گولن رهبر حزب مخالف دولت.
همچنین تحولات اخیر در جمهوری آذربایجان حاکی از احتمال تکرار سناریوی مشابه در آن کشور را دارد. اینرو و در این مقاله به ماهیت این جنبش پرداخته و تاثیرات آن را بر آینده سیاسی ترکیه و جمهوری آذربایجان بررسی می کنیم.
فتح الله گولن
محمد فتح الله گولن واعظ، نویسنده و استاد علوم اخلاق و الهیات اهل ترکیه است که در سال ۱۹۳۹م در ارزروم ترکیه بدنیا آمد پس از تحصیل در رشته علوم اسلامی به عنوان امام به همکاری با سازمان دیانت ترکیه پرداخت.گولن در طول عمر خود مشغول تدریس نسخه ای پیشرفته از اسلام با عنوان “اسلام آناتولیایی” که مبتنی بر آموزه های یک عالم اسلامی به نام سعید نورسی(۱) بوده است.
در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است، هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است و او معتقد به گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب های آسمانی است و خود او برای چنین گفتمان هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بارها پیشقدم شده است در فضای فکری ترکیه گولن به عنوان شخصی محافظه کار و میانه رو و در عین حال مذهبی محسوب می شود. گولن مهمترین ناسیونالیست ترک-عثمانی است که ناسیونالیسم وی نه بر مبنای خون و نژاد بلکه بر مبنای تاریخ مشترک در درون یک حاکمیت قوام گرفته است.
جنبش گولن و ماهیت آن
ماهیت سیاسی و استراتژی جنبش گولن را می توان در بیانیه فتح الله گولن در سال ۱۹۹۹م جستجو کرد.جایی که وی در ترکیه دکترین اسلامی خود را پایه گذاشت. وی گفته بود تمام اعضای این جماعت می بایستی در تمام بدنه های دولت نفوذ کرده و ریشه بدوانند تا زمان موعود فرا رسد.به اعتقاد او اقدام در زمان نادرست می تواند به شکست منجرب شود همانطور که در الجزایر، مصر و سوریه اتفاق افتاد. با نگاه به اندیشه های گولن می توان گفت هدف اصلی این جنبش ایجاد جامعه اسلامی متعهد و در عین حال برخوردار از علم و فن آوری نوین به منظور پایان تسلط غرب بر جهان اسلام است.
گولن جهت نیل به اهداف فوق اقدام به راه اندازی سرویسی برای “خدمت عمومی و آموزشی به همه مردم” از دهه ۷۰ میلادی کرده است که افراد بسیاری برای خدمت در این سرویس به تدریج جذب شده اند و در طی سالها با کمک مالی و پشتیبانی خود بنیادی عظیم برای این تشکل فراهم نمودند. امروزه این مجموعه بسیار بزرگ که به “جماعت گولن” معروف است با همکاری افراد بسیار زیادی از مسلمانان دنیا – عمدتاً ترکیه ای- اداره می شود.
در حال حاضر این جنبش دارای ۳۵۰۰ سالن آموزشی۳۸۴۶ آموزشگاه و بیش از ۶۵ هزار معلم و استاد دانشگاه در داخل ترکیه و دارای بیش از ۱۰۰۰ مدرسه،چندین دانشگاه و صدها روزنامه و سایت خبری در خارج از کشور می باشد.
گمانه زنی در مورد تعداد افراد حاضر در این بنیاد بزرگ متفاوت است، اما چند صد هزار تا ۴ میلیون نفر به عنوان همکاران این پروژه بزرگ بین‌المللی ذکر شده است. افراد همکار در این بنیاد را عمدتاً دانش آموزان، معلمان، تجار، روزنامه نگاران و افراد تحصیل کرده در زمینه های مختلف تشکیل می دهند.
حزب عدالت و توسعه و جماعت گولن
حزب عدالت و توسعه نیز به مانند سایر دولتهای ترکیه به صورت مستقیم و غیر مستقیم با جماعت گولن در ارتباط بوده است.در مورد حزب عدالت و توسعه بحث مقداری متفاوت تر از سایر دولتهای قبلی است زیرا بینش سیاسی این حزب و جماعت گولن تا حدودی همسو و برابر می باشد، تا جایی که تحلیل گران سیاسی دکترین و استراتژی حزب عدالت و توسعه را ناشی از اندیشه های گولن می دانند.
بدنبال این همسوئی در یک دهه گذشته پیروان اندیشه های گولن جزب ساختار قدرت شدند تا جایی که امروزه در تمام سطوح دولت،سازمان امنیت ملی و دستگاه قضایی آن کشور می توان طرفداران این جنبش را مشاهده نمود.
بدنبال کاهش محبوبیت اردوغان و حزب عدالت و توسعه پس از تظاهرات اعتراضی مردم ترکیه در جریان پارک گزی استانبول و سیاست های افراطی و دخالت جویانه اردوغان و هم حزبی هایش در سیاست خارجی خصوصا بحران سوریه، باعث گردید که جماعت گولن جهت حفظ موقعیت خود در افکار عمومی حمایت از دولت را کاهش و در مواردی نیز به مخالفت بپردازند. در این خصوص و در چند ماه اخیر اردوغان بارها از شکل گیری دولت سایه در درون حاکمیت سخن و هشدار داده است.
اقدام مقابله جویانه اردوغان برای تضعیف جماعت گولن از اوایل ۲۰۱۳م. وارد فاز جدیدی شد.در اولین اقدام طرحی برای محدود ساختن فعالیت مراکز آموزشی متعلق به جماعت گولن به اجرا در آمد که فتح الله گولن برای نخستین بار اصطلاح (استبداد فرعونی) را علیه سیاستهای اردوغان بکار برد.
در چند ماه گذشته اختلافات سیاسی اردوغان و گولن به نوعی مبارزه و مسابقه در اثبات حقانیت طرفین تبدیل شده است.رسوایی های مالی دولتمردان ترکیه و فاش شدن مکالمات پی در پی تلفنی اردوغان، از یک طرف نشان دهنده نفوذ و توانایی گولن در تمام سطوح دولت و سازمانهای مخفی ترکیه و از طرفی ناتوانی دولت در کنترل اوضاع سیاسی داخلی و امنیتی ترکیه را نشان می دهد. همه این موارد بیانگر این واقعیت است که دولت عدالت و توسعه به رهبری اردوغان از حل و فصل این بحرانها ناتوان گشته و ترکیه شاهد آبستن حوادث بسیاری خواهد بود.
جماعت گولن در جمهوری آذربایجان
جنبش ایجاد شده در ترکیه از طرف جماعت گولن و رویارویی مستقیم اردوغان و هم حزبی هایش می تواند تاثیر مستقیم بر کشور برادر و همسایه یعنی جمهوری آذربایجان و شخص الهام علی اف نیز داشته باشد. شواهد نشان می دهد تاثیر طرفداران جنبش جماعت گولن در جمهوری آذربایجان بیش از پیش نمود یافته و در حال گسترش است.حال باید دید در صورت وقوع این اتفاق چه سرنوشتی در انتظار جمهوری آذربایجان است و آیا علی اف به طرفداری از اردوغان به مقابله با این جنبش خواهد پرداخت یا خیر؟
پیشینه حضور جماعت گولن در جمهوری آذربایجان به زمان حکمرانی حیدر علی اف رئیس جمهور پیشین جمهوری آذربایجان بر منطقه خود مختار نخجوان بر می گردد.گفته می شود در به قدرت رسیدن حیدر علی اف بعنوان رئیس جمهور آذربایجان فتح الله گولن نقش به سزایی داشته است. نفوذ جماعت گولن در ساختار سیاسی و اجتماعی جمهوری آذربایجان و نیاز سیستم آموزشی کشور نوپای آن کشور بی ارتباط با حمایت های حیدر علی اف از این جماعت نمی باشد.
از ابتدای استقلال جمهوری آذربایجان جنبش جماعت گولن با الگو برداری از مدل ترکیه توانست به سرعت در تمام ساختار دولت و کشور ریشه دوانده و خود را مستحکم کند. بعنوان مثال گفته می شود این جماعت در جمهوری آذربایجان دارای بیش از ۱۳ مدرسه و یک دانشگاه که در سال ۱۹۹۳م افتتاح شده می باشد این نگرانیها از آنجا ناشی می شود که در طول بیش از ۲۱ سال فعالیت این دانشگاه بیش از ۱۵۰۰۰ نفر متخصص تحت تاثیر عقاید این جماعت فارغ التحصیل شده اند و بنا بر منابع خبری ترکیه برخی از این مدارس وابسته به مرکز آموزش بین المللی نفت و گاز این جمهوری می باشند.
روند نفوذ و رشد جنبش جماعت گولن در سیاست و افکار عمومی جمهوری آذربایجان برخلاف ترکیه تا به امروز به صورت کند اما مکرر ادامه داشته است این جنبش تاکنون و بصورت مستقیم از دخالت و از اظهار نظر در خصوص مسائل مذهبی کشور (شیعه) خود داری و سرمایه خود را صرفا متمرکز به سیستم آموزشی و فرهنگی خود کرده است .
بنابر اظهارات برخی از کارشناسان و مقامات جمهوری آذربایجان ماهیت جنبش گولن مذهبی است و هدف نهایی این جماعت تغییر مذهب رسمی کشور از شیعه به سنی آنهم از نوع ترکیه ای می باشد. طبق نوشته های روزنامه ها و خبرگزاریهای آذربایجان مشخص می شود با جود اعمال محدودیتهای دولتی بر فعالیت های جماعت گولن تاثیر این جنبش و طرفداران آن بیش از پیش افزایش یافته و مقامات بلند مرتبه بسیاری نظیر نمایندگان مجلس،خبرنگاران و دانشگاهیان با این جماعت در ارتباط می باشند.
همه این شواهد خبر از تبدیل شدن جنبش به نوعی اعتراضات سیاسی در جمهوری آذربایجان می دهد و اقدامات محدود کننده الهام علی اف و دولتش بر فعالیتهای این جماعت ناشی از نگرانی دولت از آینده سیاسی کشور و احتمال افزایش فعالیتهای سیاسی این جماعت در آستانه انتخابات آتی مجلس جمهوری آذربایجان سرچشمه می گیرد.
از اینرو دولت آذربایجان دو راه بیشتر ندارد یا می تواند با این جماعت مدارا کرده و روابط خود با ترکیه را مخدوش نماید و یا به مقابله با این جنبش پرداخته و نگرانی خود را مرتفع سازد. اما در حال حاضر دولتمردان جمهوری آذربایجان دست به عصا حرکت کرده و در حال سنجش اوضاع بوجود آمده می باشند.
در چند هفته گذشته بارها از سوی اردوغان و حزب عدالت و توسعه در خصوص تاثیر مدارس و دانشگاه های جماعت گولن در جمهوری آذربایجان و دیگر کشورها صحبت و اخطار داده شده است.حتی بسیاری از مقامات ترکیه بصورت مستقیم اذعان داشته اند اولین کشوری که می تواند از این جنبش آسیب ببیند جمهوری آذربایجان است. زیرا جنبش اخیر در ترکیه حاصل برنامه ریزی بلند مدتی است که اکنون خود را نشان داده و می تواند این فرضیه را قوت بخشد که این سیاست برای جمهوری آذربایجان و خاندان علی اف نیز طراحی شده باشد. بسیاری از کارشناسان بر این عقیده اند جماعت گولن دارای اسناد و مدارک بیشماری از فساد دولت علی اف بوده و این در مورد کشوری که دولتش چه در داخل و چه در خارج دارای مشروعیت لازم نمی باشد می تواند بسیار خطرناک باشد.
از اینرو احتمال این که جنبش گولن سناریوی مشابهی در جمهوری آذربایجان به اجرا در آورد بسیار بوده و در صورت وقوع ما شاهد جنگ داخلی بین دولت الهام علی اف و طرفدرانش با مخالفان دولت و پیروان جماعت گولن خواهیم بود.
پانویس:
(۱) نورچی ها یک طریقت و جریان اسلامی به رهبری بدیع الزمان سعید نورسی (۱۹۶۰-۱۸۷۳) می باشد. سعید نورسی به آموزش بیشتر اهمیت می داد، و درصدد ایجاد دانشگاهی مانند دانشگاه الازهر مصر در شهر وان ترکیه بود که حاکمیت آتاتورکی جلو آن را گرفت. البته با اینکه بین گولن با استادش، سعید نورسی، روابط مرید و مردادی بود، ولی گولن در ماهیت اندیشه ای ایشان تغییرات جدی انجام داد و متحول نمود.
منابع:
http://fa.wikipedia.org/wiki
رحمت الله فلاح کارشناس مسائل ترکیه (خبرگزاری فارس)
لون هوسپیان روزنامه آزداک چاپ بیروت
