نژادکشی ارمنیان و پاک سازی قومی شهر خاربرت ارمنستان غربی

نژادکشی ارمنیان و پاک سازی قومی شهر خاربرت ارمنستان غربی

نویسنده: ژیلبرت آقاجانیان

ساختار اقتصادی شهر خاربرت در ارمنستان غربی و وضعیت ساکنان ارمنی آن (۱۸۰۰ – ۱۸۷۰م)

شهر «خاربرد» یا «خاربرت» به معنی (قلعه سنگی)، نام کنونی این شهر “الازیغ” می‌باشد. [۱] “ترکان جوان” (کمیته اتحاد و ترقی)، بعد از به قدرت رسیدن (کودتای ۱۹۱۳م) طی یک سیاست از پیش پی ریزی شده، پاکسازی قومی غیر مسلمانان (نسل‌کشی ارمنیان، نسل‌کشی آشوری‌ها، نسل‌کشی یونانیان)، شروع و در طی آن پاکسازی قومی، وزیر جنگ “اسماعیل انور” طی حکمی در ۶ اکتبر ۱۹۱۶م صادر و اعلام نمود که: “تصمیم گرفته شده‌است که ولایت‌ها، بخش‌ها (مناطق)، شهرها، روستاها، کوها و رودها که نام های آنان متعلق به ملل غیر مسلمانان مانند ارمنی، یونانی، آشوری می‌باشد به تُرکی تغییر یابد؛ بدین منظور از این لحظه برای رسیدن به هدف اصلی ما از فرصت بدست آمده‌استفاده نمائید. (اداره کل بایگانی دولت جمهوری ترکیه، استانبول)”. [۲]

بعد از به قدرت رسیدن “آتاترک”؛ ناسیونالیسم تُرک و سکولاریسم این دو اصل از شش اصول اصلی بنیانگذار جمهوری ترکیه شد. هدف “مصطفی کمال آتاترک” به عنوان رهبر در دهه‌های آغازین جمهوری ترکیه برای تشکیل یک دولت و ملت واحد و یک رنگ از طریق بقایای باقی‌مانده امپراتوری عثمانی بود. در طول سه دهه اول جمهوری ترکیه برای ایجاد ترکیه جدید هدف اصلی سیاست، ترک سازی و تغییر نام‌های جغرافیایی بود. [۳] [۴]

نقشه شهر خاربرت

وجود معادن غنی زیرزمینی از انواع فلزات، به خصوص مس، در نزدیکی شهر خاربرت در رشد اقتصادی این شهر بی تأثیر نبود. حرفۀ مسگری یکی از مهم ترین مشاغل ارمنیان ساکن این شهر محسوب می شد و تولید انواع اشیا و ظروف آشپزخانه که حکاکی های زیبایی بر روی آنها نقش بسته بود از هنرهای مختص استادان مسگر اهل خاربرت محسوب می شد.

آهنگری نیز یکی از مهم ترین حرفه های رایج در این شهر بود و به حدی شهرت داشت که نام برخی از استادان آن، که از تبحر و مهارت خاصی در این حرفه برخوردار بودند، در برخی از متون تاریخی به ثبت رسیده. قیچی و انواع چاقو از مهم ترین کالاهایی بود که تولید می شد و متقاضیان فراوانی در خارج از امپراتوری داشت. ظرافتی که در این تولیدات به کار می رفت به مراتب جلوه و ظاهری زیباتر از نمونه های تولید شده در کارخانه های اروپایی داشت.

خاربرت به منزلۀ یکی از شهرهایی که حرفۀ دشوار دباغی در آن رایج بوده و برخی از ساکنان ارمنی این شهر به آن اشتغال داشته اند، همواره در تاریخ حیات اقتصادی ارمنیان غرب مطرح بوده. چرمی که از پوست انواع حیوانات تهیه می شد با رنگ های مختلفی که از کشورهای خارج از حوزۀ امپراتوری عثمانی خریداری شده بود رنگ آمیزی و در اختیار استادان کفاش این شهر قرار می گرفت.

پارچه بافی نیز از حرفه های رایج در میان ارمنیان ساکن در خاربرت بود که کارگاه های متعددی در این شهر داشت و اگرچه تولیدات آن دارای کیفیت بالایی بود و معاش شماری از ساکنان این شهر را تأمین می کرد به تدریج و با ایجاد کارخانه های پارچه بافی در برخی از کشورهای اروپایی دچار رکود شد و از آن پس، استادان پارچه باف ارمنی برای گذران زندگی خویش ناگزیر به منزلۀ کارگران این کارخانه ها مشغول به کار شدند. البته، در سال های پایانی قرن نوزدهم میلادی، کارخانه ای نیز به دست یکی از خانواده های ثروتمند ارمنی احداث شد که بیش از یک صد کارگر را از میان ساکنان ارمنی شهر جذب کرد.

خاربرت در تجارت نیز با رشد همراه بود و ارتباطاتی تجاری با مالاتیا، سامسون و قسطنطنیه داشت. مغازه ها و برخی تجارتخانه های کوچکی که دراین شهر فعالیت داشتند از ۱۸۶۰م به بعد با رونق اقتصادی همراه شدند و درآمد قابل توجهی را به خود اختصاص دادند. در اندک زمانی، ارتباطات بازرگانان این ناحیه از مرزهای امپراتوری عثمانی گذشت و برخی از شهرهای ایالات متحده را نیز دربر گرفت. [۵]

توضیح عکسها از راست به چپ ردیف اول:
فارغ التحصیلان ارمنی مدرسه فرانسوی سال ۱۹۰۷ میلادی،خانواده ارمنی شهر خاربرت،شهر خاربرت،شهر خاربرت
توضیح عکسها از راست به چپ ردیف دوم:
شهر خاربرت،فارغ التحصیلان مدرسه سال ۱۹۰۹-۱۹۱۰،ارمنی های شهر خاربرت روستای (مِزیرِه)،شاگردان مدرسه ارمنی شهر خاربرت روستای (مِزیرِه)

نژادکشی ارمنیان

در پاک سازی قومی در استان خاربرت و شهرها،روستاهای اطراف آن ۲۹۵۴۴ انسان بی گناه کشته شدند،۱۳۸۳ نفر زنده زنده سوزانده شدند،۳۲۶۶ نفر بر اثر گرسنگی و سرما ازبین رفتند،۴۳۳۰ نفر در هنگام اخراج اجباری و ۶۶۰ نفر بر اثر ترس کشته شدند، و در بین کشته شدگان ۵۱ نفر کشیش و معلم بودند؛در مجموع ۳۹۲۳۴ نفر قتل عام شدند.در طی نژادکشی در استان خاربرت و شهرها،روستاهای اطراف آن ۲۸۵۶۲ خانه متعلق به ارمنیان ویران شد و ۱۵۰۷۹ نفر به اجبار به اسلام گرویدند،۵۵۳۰ نفر ربوده شدند که بسیاری از آنان زنان و کودکان بودند و همچنین ۲۲۷ کلیسا،صومعه و مدرسه علاوه بر غارت اموال،ویران شد و ۱۵۳۲ نفر از دختران ارمنی به اجبار با ترکها و کردها ازدواج کردند و ۹۴۸۷۰ نفر اموال و دارایی خود را از دست دادند.

کودکان ارمنی در حال ترک شهر خاربرت با پای پیاده و احشام

کودکان ارمنی در کودکستان هاکوپ مقدس شهر خاربرت سال ۱۹۰۰ میلادی

آمار کشته شده ها در استان خاربرت و شهرها و روستاهای اطراف آن و آمار نابودی خانه ها،کلیساها،مدارس و تغییر دین داده شده،ربوده شده و زخمی ها و ازدواج اجباری و تعداد افراد نیازمند

شاهدان عینی نژادکشی

فائز الغصین [۶]

فائز الغصین

به گروه جوانانی بر خوردم كه برای تعیین تكلیف به دادگاه نظامی خاربرت (مَعمورۀ العزیز) فرستاده شده بودند. آنها برای فرار از اجرای حكم اعدام گرویدن به اسلام را پذیرفته بودند چراكه شایع شده بود كه ترك دیانت برای آنها تنها راه فرار از مرگ است.

همه می دانند كه هیچ خانه ای در دیاربكر نیست كه یك تا پنج زن ارمنی خدمتكار، كنیز یا اسیر نداشته باشد. حتی مغازه دارهای خرده فروش هم بی كنیز نمانده اند.گفته می شود كه بیش از پنج هزار زن ارمنی، كه اغلب از اهالی اِرزروم و خاربرت (مَعمورۀ العزیز) هستند، برای فرار از مرگ در خانه ها به صاحبان آنها خدمت می كنند.

ماریا یاکوبسن [۷]

ماریا یاکوبسن

ماریا یاکوبسن بین سال‌های ۱۹۰۷ تا ۱۹۱۹ میلادی در شهر «خاربرت» در یک بیمارستان آمریکایی مشغول به کار بود. ماریا در طول اقامت خود در شهر شاهد کشتار ارمنی‌ها بوده و کتابی ۶۰۰ صفحه‌ای از خاطرات خود را نگاشته و علاوه بر خاطرات عکس‌هایی از زنان و کودکان ارمنی تهیه نموده است. ماریا در بین ارمنی‌ها به (مایریک به معنی مادر) معروف بوده است او به پاس تلاش‌های انسان دوستانه و نجات هزاران زن و کودک به چندین مدال نائل شده است. ماریا از طریق سازمانهای انسان دوستانه و با جمع‌آوری اعانه در آمریکا، نروژ، دانمارک و سوئد توانست ۲۰۸ کودک ارمنی را در بیروت اسکان دهد علاوه بر آن یک یتیم‌خانه به نام «آشیانه پرنده‌ها» در شهر «جبیل» لبنان تأسیس نماید. مادر ماریا در سال ۶ آوریل ۱۹۶۰ فوت کرد و براساس وصیت نامه‌ای که او نوشته بود ماریا را در حیاط همان یتیم‌خانه دفن کردند.

عکسهای گرفته شده توسط ماریا یاکوبسن:

روت پارملی [۸]

روت پارملی

پرستار پارملی در دفتر خاطرات خود که در طی قتل‌عام او در شهر خاربرت سکونت داشته نوشته است.

«در سال ۱۹۶۷ میلادی دفتر خاطرات پارملی به صورت کتابی به نام «پیشگام در دره فرات» به تلاش دانشگاه کومیتاس در انگلستان به چاپ می‌رسد.» همچنین علاوه بر این کتاب، کتاب دیگری به نام «جنایات ترکیه» نوشته “جیمز بارتون” در سال ۱۹۹۸م به چاپ رسیده که نوشته‌های پرستار پارملی در آن کتاب هم ذکر شده ‌است. «من تنها پرستار شهر خاربرت بودم و در مراحل آغاز قتل‌عام شاهد دستگیری روشنفکران ارمنی شهر خاربرت بودم. در تاریخ ۱ مه ۱۹۱۵ گروهی از ارمنی‌ها که شامل بازرگانان، کشیش، اساتید دانشگاه و غیره بودند دستگیر شدند. هر چند تعداد کمی از مردان با نفوذ ارمنی شبانه از شهر گریخته بودند. آنان را در زندان خاربرت که سلولهای تنگ آن بزرگتر از یک صندوقچه نبود انداخته بودند آنان تحت شکنجه و فشار روحی و جسمی قرار داشتند. من یک بار برای مداوا آنان به زندان رفتم. او در دفتر خاطرات خود به نام‌های «تنکجیان، سوقیگیان، بوجانسانیان و پروفسور دونابد لولجیان» اشاره می‌کند. »

او در ادامه می‌نویسد: «مردان میانسال و مسن خاربرت به زندان دیگری در حوالی آن شهر به نام «مِزْرِه» فرستاده بودند. در میان آنان به مردی برخوردم که نام آن هاکوپ بنیان بود مردی ضعیف و خسته از راهپیمائی طولانی. هاکوپ برای پرستار پارملی تعریف می‌کند:زمانی که افسران برای دستگیری او به خانه‌اش آمده بودند از آنان خواسته بود که او را بکشند چون او نمی‌تواند مسافت طولانی را راهپیمائی کند. او به همراه همسر و سه دخترش مجبور به تبعید شده بودند.»

«هنگامی که به شهر اورفا (در مرز ترکیه – عراق) رسیدیم زنان بسیاری را دیدم که از فرط گرسنگی و تشنگی بی هوش شده بودند؛ و بسیاری از زنان حتی لباس در تن نداشتند.»

«به من دیگر اجازه نمی‌دادند برای مداوای زندانیان به زندان خاربرت بروم. خبرهای شکنجه زندانیان را از طریق یک دارو فروش به ما می‌رسید. ما اطلاع پیدا کردیم که تعداد زندانیان ۸۰۰ نفر می‌باشند و قرار است آنان را در چهار گروه دویست نفری تبعید شوند. در حالی که مردان در زندان هستند در میدان مرکزی شهر زنان و کودکان و جوانان آن شهر را جمع کرده بودند و آماده تبعید بودند.»

پرستار پارملی در ادامه می‌نویسد: «توصیف شرایط تبعید شدگان بسیار آزار دهنده و دردناک می‌باشد. جمعیت بسیاری از پسران نوجوان، زنان و کودکان ارمنی از خانه و کاشانه خود تبعید شدند بدون هیچ دسترسی به آب و غذا به قصد مرگ وادار به راهپیمائی در مسیرهای طولانی شدند؛ که بسیاری از این تبعید شدگان کشته شده یا برای مقاصد دیگر ربوده شدند. »

کارل الیس واندل

کارل الیس واندل

در ماه مه سال ۱۹۱۵ میلادی قبل از اخراج ساکنین ارمنی شهر، نیروهای عثمانی به بهانه این که ارمنی‌ها در منازل و مغازه‌های خود اسلحه مخفی کرده بودند به آن شهر یورش بردند. «کارل الیس واندل» وزیر دانمارک در استانبول، در ۳ ژوئیه ۱۹۱۵ می‌نویسد: «نیروهای عثمانی ۴۸ ساعت به کشیش کلیسای شهر خارپرت فرصت داده بودند تا شهر را به سوی بیابان‌های سوریه ترک کنند. کارل الیس در طی کشتار ارمنی شهر اذعان می‌کند که به او گزارش شده بود، حدود ۱٬۷۰۰ خانواده ارمنی از شهر دیاربکر و اورفه اخراج شدند و طی گزارشی ۶۰۰۰ ارمنی در اطراف شهر آنگورا به قتل رسیدند. ارمنیان پس از تخلیه شهر اموال و دارایی‌های رهاشده، توسط نیروهای عثمانی و کُردها غارت شدند. » [۹]

لسلی اِ.دیویس

“لسلی اِ.دیویس”،کنسول ایالت متحده در خاربرت از یک ارمنی که به طریقی جان به در برده بود نقل کرده است ژاندارم ها هشتصد ارمنی یا حدود همین تعداد را که در زندان های خاربرت نگهداشته می شدند در گروه های چهارده تایی به حومه شهر برده و با گلوله یا سرنیزه به قتل رسانده بودند. [۱۰]

عکسهای گرفته شده توسط لسلی اِ.دیویس: [۱۱]

منابع:

www.houshamadyan.org/en/mapottomanempire/vilayetofmamuratulazizharput.html
www.armenianhouse.org/bliss/turkey/23-massacres-harput.html

۱-Armenian Tsopk/Kharpert, Richard G. Hovannisian, Mazda Publishers, 2002 – History – 469 pages
۲-Armenians in Ottoman Turkey, 1914: A Geographic and Demographic Gazetteer, Sarkis Y. Karayan, Paperback – September 12, 2018
۳- Minorities and Nationalism in Turkish Law, Derya Bayir, Routledge, Ordibehesht 3, 1395 AP – Political Science – 320 pages
۴-Turkey Immigration Laws and Regulations Handbook: Strategic Information and Basic Laws, IBP, Inc., Lulu.com, Tir 19, 1394 AP – Business & Economics – 272 pages
۵-ساختار اقتصادی شهرهای ارمنستان غربی و وضعیت ساکنان ارمنی آن (۱۸۰۰ – ۱۸۷۰م) نویسنده: آرپی مانوکیان. فصلنامه فرهنگی پیمان شماره ۶۳
۶-کشتارگاه در ارمنستان نویسنده: فائز الغصین / ترجمه: رافی آراکلیانس. فصلنامه فرهنگی پیمان شماره ۶۳
۷-Danish Photo Exhibit Documents Armenian Life In Ottoman Harpoot and Mezreh; Diaries of Maria Jacobsen to Be Issued”. Armenian Reporter. 34 (2): 22. 13 October 2001
۸-Parmelee, Ruth A. (2002). A pioneer in the Euphrates Valley ([New ed.] ed.). Princeton, NJ; London: Gomidas Inst
۹-Danish diplomatic sources on the Armenian genocide: an introduction Matthias Bjørnlund, September 2010
۱۰-A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility – Kindle edition by Taner Akcam
۱۱-http://www.genocide1915.org/bildgalleri_leslie_davis.html