کارشناس مسایل ترکیه: حدود ۱۵۰ هزار ارمنی تغییر دیانت داده شده در ترکیه زندگی می کنند.
ترجمه : موسسه ترجمه و تحقیق هور
ارمنیان هامشن یا ارمنیان تغییر دیانت داده شده به ارمنیانی گفته می شود که طی قرن ها زندگی در ترکیه بزور و از ترس جان تغییر مذهب داده و تاکنون در ترکیه و برخی نواحی روسیه زندگی می کنند.
جامعه ارمنيان هامشن در قرن هشتم ميلادی شکل گرفته است. زمانی که از استان های «آراگازودن» و «کتايک» ارمنستان حدود ۱۲ هزار ارمنی به رهبری يکی از فرمانروايان ارمنی، «هامام آماتونی» برای اجتناب از آزار و اذيت اعراب به سواحل جنوب شرقی دريای سياه «ارمنستان غربی» مهاجرت کرده و در آنجا مستقر شدند. بعدها «هامام آماتونی» شهری در آنجا بنا کرده و آن را «هاماماشن» نام گذاری می کند. به همين دليل نيز ارمنيان ساکن در آن را «هامشنتسی» (يعنی اهل هامشن) ناميده اند.امروزه شهر هامشن در همان جا واقع است.
روبن ملکونیان،کارشناس مسایل ترکیه در مصاحبه ای با خبرگزاری (Tert.am) ارمنستان در خصوص این ارمنیان می گوید:
بعضی ها تعداد ارمنيان هامشن ساکن ترکيه را حدود يک و نيم ميليون نفر ارايه می دهند، ولی به نظر من اين آمار چندان واقع بينانه نيست. حدود ۱۵۰ هزار ارمنی هامشن در ترکيه زندگی می کنند. ۴۰ هزار نفر از آنان خود آگاهی ملی، زبان محلی ارمنی خاص خود و عادات و سنن قبل و بعد از مسيحيت خود را حفظ کرده اند.
روبن ملکونيان ارمنيان هامشن ترکيه را به سه گروه مجزا تقسيم می کند.
اولين گروه، گروه هامشن های شرقی است. آنها با اين که به دين اسلام گرويده اند ولی تا به امروز گويش ارمنی خود را حفظ کرده اند. علاوه بر اين لهجه های «گراپار» (زبان ارمنی کلاسيک) در گويش ارمنيان هامشنی وجود دارد، چيزی که حتی در زبان ادبی ارمنی امروزی نيز حفظ نشده است. اين گروه که بعضی از عادات و سنن ارمنیان، مانند موسیقی ارمنی و رقص را حفظ کرده است ، حدود ۴۰ هزار نفر تخمین زده می شود.
دومين گروه، گروه هامشن های غربی است. آنان نيز در ترکيه زندگی می کنند و کاملاً ترک، کرد و مسلمان هستند، يعنی خود را ارمنی نمی دانند. اين دسته از ارمنيان هامشن حتی زبان و گويش ارمنی خود را نيز از دست داده اند، اما با اين حال بسياری از آداب و سنن خاص ارمنيان را حفظ کرده اند. امروزه اعياد «وارداوار» و «عروج آسمانی حضرت مريم» و حتی برخی از اعياد قبل از مسيحيت را که ارمنيان جشن می گرفتند،در ميان آنان حفظ شده و جشن می گيرند. مثلا «دعای استجاب باران» که از سنت های قبل از مسيحيت ارمنيان بوده،توسط اين گروه حفظ شده و در موقع خشکسالی با اجرای صحنه هايی خاص انجام می شود. قابل ذکر است که اين سنت هنوز هم در استان «سيونيک» و ديگر نقاط جمهوری ارمنستان حفظ و اجرا می شود.
گروه سوم، گروه هامشن های شمالی می باشند. که مسيحی هستند و امروزه در روسيه، باطومی و سوچی زندگی می کنند. اين گروه با لهجه و گويش خاص ارمنی هامشنی تکلم کرده و فرهنگ ملی خود را کاملاً حفظ کرده اند.
روبن ملکونيان معتقد است که ارمنستان بايد به ارمنيان هامشن توجه بیشتری نشان دهد. ارمنستان بايد از تمايل ارمنيان هامشن برای بازگشت به ريشه های ارمنی خود، بيدار کردن خود آگاهی و تلفيق مجدد آنان با سرزمین ارمنستان استفاده کند. برای اين کار فقط لازم نيست به مراحل و اقدامات جهانی آن فکر کنيم، بلکه بايد بتوانيم به خوبی درک کنيم که آنان در آن زمان در چه شرايطی قرار گرفته اند، ترس مداوم از کشته شدن و از دم تيغ گذشتن آنها را مجبور به تغيير مذهب کرده است.
ملکونیان در ادامه می گوید:
در ادبيات علمی، ارمنيان ساکن هامشن را ارمنيان «پنتوس» نیز می نامند. (پنتوس نام سرزمینی باستانی در جنوب دریای سیاه در ترکیه کنونی‌است. این نام در پایان دوران کلاسیک بیشتر به بخش شمالی آناتولی داده می‌شد. پونتوس با کاپادوسیه و ارمنستان هم‌مرز بود.) بعدها اين ارمنيان از آنجا پراکنده شده و دامنه جغرافيايی خود را گسترش داده و در اين مکان ها به صورت نيمه مستقل تا قرن پانزدهم ميلادی ادامه حيات داده اند و در اين مدت فرمانروايانی از خاندان های ارمنی «آماتونی» و «باگراتونی» بر آنان حکومت می کردند. در قرن پانزدهم، وقتی عثمانی ها از راه رسیدند و اين مناطق را تصرف کردند و امپراطوری عثمانی را بنيان نهادند،سیاست پذيرش اجباری دين اسلام را عليه غير مسلمانان ساکن در اين نواحی از جمله ارمنيان، يونانيان، گرجی ها و لازها در پیش گرفتند. در اوايل قرن هجدهم قسمتی از ملل ياد شده اجباراً تغيير مذهب داده و مسلمان شدند. البته تعدادی از آنان ظاهراً تغيير مذهب دادند و قسمت ديگری نيز مسيحيت خود را حفظ کردند. گروهی از ارمنيان هامشن که مسيحی باقی ماندند، برای اجتناب از فشارهای مذهبی به آبخازيا و آجاريا مهاجرت کردند.
در دوره اتحاد جماهير شوروی، مطابق پيمان ميان اتحاد جماهير شوروی و ترکيه (معاهده قارص) برخی از روستاهای باطومی به اتحاد جماهير شوروی ملحق شدند و بعضی ديگر تحت تسلط ترکيه قرار گرفتند. در روستاهای ياد شده، از قرن هجدهم ارمنيان هامشن که به اسلام گرويده بودند زندگی می کردند.
بعدها در طی جنگ جهانی دوم در ۱۹۴۴ به دستور استالين ارمنيان هامشن مسلمان شده از روستاهای ملحق شده به اتحاد جماهير شوروی به کشورهای آسيای ميانه مانند قرقيزستان و قزاقستان و غيره تبعيد می شوند، زيرا استالين آنان را جاسوسان بالقوه می دانست و اين موضوع مرتبط با برنامه استالين برای حمله نظامی به ترکيه بود. در آسيای ميانه ارمنيان هامشن تبعيد شده، محل های زندگی خود را بنا نهادند و آداب و رسوم و گويش خاص ارمنی خود را حفظ کردند.
ارمنیان هامشن دوبار خواستار مهاجرت به ارمنستان شدند. دوره اول در زمان اتحاد جماهير شوروی و دوره دوم بعد از فروپاشی که متاسفانه هر دو بار این برنامه با شکست مواجه شد. برنامه بازگشت ارمنيان هامشن، برنامه ای جدی و واقع بينانه بود. در اولين قدم قرار بود حدود ۷۰۰-۸۰۰ نفر به ارمنستان مهاجرت کنند. آنها به ارمنستان آمده و تحقيق کرده بودند که کدام مناطق برای سکونت مناسب است، زيرا آنان اکثراً دامپرور هستند و برای سکونت خويش مناطق کوهستانی و مراتع را مد نظر داشتند،ولی متاسفانه به علت نبود رويکردی دولتی، اين برنامه با شکست مواجه شده است.
در واقع هيچ اقدام مشخصی در اين خصوص انجام نگرفته است. هم در ارمنستان و هم در جامعه ارمنيان آسيای ميانه مانند کراسنودار روسيه و آبخازيا، ارمنيان هامشن نتوانستند در ارمنيان ادغام شوند، سد راه اين ادغام، مسئله مذهبی بوده است. با اين حال برخی از اين ارمنيان مورد استقبال گرم در جوامع دیاسپورا «جوامع ارمنی نشین خارج از ارمنستان» واقع شده اند و بيشتر آنان مجدداً به ريشه های اصلی خود برگشته و به مسيحيت گرويدند.
روبن ملکونیان در انتهای اظهاراتش گفت:
ما به عنوان مسيحی موظف هستيم و بايد آنان را درک کرده و دوباره قبولشان کنيم. شايد اين راهی برای آنان باشد تا بتوانند به ريشه های اصلی خود بازگشته و هويت از دست رفته خود را باز يابند و تبديل به شهروند جمهوری ارمنستان گردند.
منبع: https://www.tert.am/am/news/2011/05/13/ruben-melkonyan/280149
