مختصری از تاریخ منطقه “کارواچار” جمهوری آرتساخ
ژیلبرت آقاجانیان
نام “کارواچار” برگرفته است از روستایی به نام “تسار” (Tzar) می باشد.نام روستای تسار در منابع اوایل قرون وسطی ذکر شده است. روستای تسار یکی از مراکز معروف تاریخی و فرهنگی قرون وسطی آرتساخ و به طور کلی ارمنستان بوده است.تسار در زمان “حکومت خاچن” یکی از سه مرکز مهم آرتساخ بوده آن دو مرکز دیگر به نام های (وانک و هاترک) بوده است.
کلبجر
در قرن سیزدهم، تسار مقر “خاندان دوپیان ها” بوده است. به طور کلی منطقه تسار به دو بخش “تسار” یا “تسارا” و “خاچن بالا” تقسیم می شد.از اواسط قرن پانزدهم،تا اوایل سده هجدهم تسار مرکز ملک نشین ارمنی دوپیان ها بود؛در این زمان بود که منطقه تسار توسط سازه های دفاعی تقویت شد و کلیساها،صومعه ها، خاچکارهای متعدد و قلعه هایی ساخته شد و جلوه خاصی به شهر داد.
خرابه های کلیسای ارمنی در شهر تسار
در آغاز قرن نوزدهم،شهر تسار در جریان حملات ترکیه ویران شد،جمعیت ارمنی شهر تخلیه شده و کردها در آنجا ساکن شدند. در ۱۹۲۱ میلادی این شهر به همراه با منطقه “وایکونیک” به آذربایجان شوروی ضمیمه شدند و نام “کلبجر” به خود گرفت. بیشتر آثار تاریخی و فرهنگی شهر تسار در زمان اتحاد جماهیر شوروی به طرز وحشیانه ای تخریب شد.
در دوران باستان، منطقه ای که اکنون کارواچار نامیده میشود جزء ارمنستان بزرگ،(ایالت آرتساخ) درون منطقه وایکونیک قرار داشته است.از اواخر قرن ۴ تا اوایل قرن ۸ در قلمرو منطقه اداری نظامی آلبانیای قفقاز قرار داشت که بخشی از ایران ساسانی بود.در سده های ۹ تا ۱۶ میلادی، کارواچار بخشی از حکومت ارمنی خاچن بود و پس از فروپاشی آن، بخشی از ملک نشین ارمنی “جرابرد” محسوب می شد.
سنگ قبرهای ارمنی در شهر تسار
نقوش بر روی دیوار کلیسای سرکیس مقدس
در قرن ۱۴ میلادی خاچن بالا مورد حمله “تختامش خان”، نوه (چنگیز خان) و همچنین “تیمور گورکانی” قرار گرفت.در قرن پانزدهم “قراقویونلو” و “آققویونلو” این منطقه را مورد تاخت و تاز خود قرار دادند. در قرن شانزدهم، خاچن بخشی از دولت “صفویان” شد. در حدود سال ۱۶۰۰ قبایل کُرد،در دوران حکومت صفویان بین ارمنستان و قراباغ اسکان داده شدند؛ این اقدام با هدف تضعیف روابط بین “ارمنستان” و ارمنی های قراباغ صورت گرفت.
نادرشاه که بر تخت سلطنت ایران نشست، در سال ۱۷۳۶، برای تضعیف دشمنان خود به خصوص خان های گنجه، که به صفویان ارادت داشتند،از گنجه خارج کرد و از قراباغ به شهر خراسان نقل مکان داد. پس از مرگ نادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی قبایل ترک از خراسان به قراباغ بازگشتند که نتیجه آن ملک نشین های قراباغ استقلال خود را از دست دادند و تحت سیطره خان نشینی قرار گرفتند که توسط “پناه علی خان” ایجاد شده بود. خانات قراباغ تا سال ۱۸۰۶ میلادی که روسیه کنترل این منطقه را از دولت ایران گرفت وجود داشت. در سال ۱۸۲۲ روسیه خانات را ملغی کرد و بجای آن استان قراباغ در محل آن تاسیس شد که توسط مقامات روسی اداره میشد. در سال ۱۸۴۰، استان قراباغ به بخش “شوشی” تغییر نام یافت و بخشی از “ابلاست خزر” شد. واحد اداری جدیدی که {بدون در نظر گرفتن هویت دینی، ملی مردم قفقاز این واحدهای اداری تشکیل شد و همین باعث ایجاد خشم و شورشهای مردمی میشود} از سال ۱۸۴۶ بخشی از “فرمانداری شمخی” بود (در سال ۱۸۵۹ به فرمانداری باکو تغییر نام یافت) و از سال ۱۸۶۷، بخشی از فرمانداری الیزابتپول شد.
در سال ۱۹۳۰، مرکز اداری شهر کارواچار با مساحت ۱۹۳۶ کیلومتر در داخل جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان ایجاد شد. این شهر در تاریخ ۲ آوریل ۱۹۹۳ در جریان نبرد کارواچار،درجنگ اول قراباغ، توسط نیروهای ارمنی آزاد شد.
یکی از مهمترین میراث فرهنگی ارمنیان استان کارواچار “کلیسای دادی وانک” می باشد که ساخت آن در سده نهم شروع و در سده سیزدهم به پایان رسید.
کلیسای دادی وانک
در درگیری ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ میلادی بین آذربایجان و جمهوری ارمنستان در قراباغ که ۴۴ روز به طول کشید در نهایت منجر به امضا کاپیتولاسیون از سوی دولت وقت ارمنستان شد که طبق این کاپیتولاسیون کارواچار در تاریخ ۱۱ نوامبر ۲۰۲۰ به جمهوری آذربایجان داده شد.
منابع:
Hovhannisyan, Hasmik. “New Shahumyan” Hetq. July 23, 2007. Retrieved December 8, 2010
Karapetyan, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabakh. Trans. Anahit Martirossian. Yerevan: Gitutiun Publishing House of NAS RAA, 2001
Howorth, Henry Hoyle(1876) History of the Mongols: From the 9th to the 19th CenturyLongmans, Green, and Co
