یک مدرک تاریخی در منابع عثمانی در خصوص قراباغ
(قابل توجه کسانی که هویت ارمنی قراباغ را مورد سوال قرار می دهند)
دکتر کارن خانلری
فروردین ۱۳۹۵
شمس الدين سامی فراشری فرهنگ نويس و فيلسوف عثمانی، در ۱۸۵۰ م در فراشر از توابع يوآنينای آلبانی به دنيا آمد. پس از پايان مدرسه، در۱۸۷۲م، به استانبول رفت و منشی اداره سانسور وزارت داخله عثمانی شد. سپس به عضويت کميسيون محمولات نظامی، که به منظور تسهيل حمل و نقل تدارکات نظامی در جنگ روسيه و عثمانی بنياد شده بود، درآمد. چندی به روزنامه نگاری روی آورد. وی در استانبول روزنامه ای به نام «ترجمان شرق» و در طرابلس روزنامه ای به نام «طرابلس گراپ» منتشر نمود. سلطان عبدالحميد دوم وی را به عضويت کميته بازرسی نظامی، که برای نظارت بر عملکرد ارتش تشکيل شده بود، درآورد و او تا پايان زندگی در اين سمت باقی ماند.
از شمس الدين سامی فراشری تعداد ۴۲ عنوان کتاب به چاپ رسيده است که از مهم ترين آنها می توان به فرهنگ جامع لغات تاريخ و جغرافيا («قاموسالاعلام») و «قاموس ترکی» اشاره کرد. او در سال ۱۹۰۴ م درگذشت.
در آن زمان که هنوز جمهوری به نام «آذربایجان» در قفقاز وجود نداشت، اولین فرهنگ نویس رسمی امپراتوری عثمانی، شمس الدين سامی در صفحه ۸۴۵ جلد دوم «قاموس الاعلام» (چاپ ۱۳۰۶ هجری، ۱۸۸۹ م) در مورد ایالت «اریوان» (یروان) چنین می نویسد (نک: شکل ۱):
«اریوان: ایالتی از ایالات قفقاز تحت اداره روسیه، که در جنوب رشته کوه قفقاز واقع شده است. این سرزمین در سال ۱۲۴۴ هجری (۱۸۲۹ م) از ایران به روسیه الحاق شده است…»
شکل ۱: توضیح «اریوان» در جلد دوم «قاموسالاعلام» صفحه ۸۴۵
در ادامه توضیحات مربوط به یروان، تقسیمات قضایی هفتگانه آن ذکر شده (نک: شکل ۲) و جالب اینکه از نخجوان (جزء «جمهوری آذربایجان»)، نووبایزید و سورمه لی (جزء جمهوری ترکیه) به عنوان تقسیمات مختلف ایالت «اریوان» نام برده شده است.
شکل ۲: تقسیمات قضایی ایالت «اریوان» در جلد دوم «قاموسالاعلام» صفحه ۸۴۵
در همین بخش از «قاموس الاعلام»، شهرها ونواحی گوناگون ایالت یروان آورده شده اند که در بین آنها «قره باغ» (قراباغ) نیز قید گردیده است (نک: شکل ۳):
شکل ۳: شهرها ونواحی گوناگون ایالت «اریوان» در جلد دوم «قاموسالاعلام» صفحه ۸۴۶
فرهنگ نویس رسمی امپراتوری عثمانی سپس در صفحه ۳۶۲۱ جلد پنجم «قاموس الاعلام» (چاپ ۱۳۱۴ هجری، ۱۸۹۶ م) به توضیح در مورد موقعیت جغرافیایی «قره باغ» (قراباغ) پرداخته و می نویسد (نک: شکل ۴):
شکل ۴: موقعیت جغرافیایی «قره باغ» در جلد پنجم «قاموسالاعلام» صفحه ۳۶۲۱
«قره باغ: بین [رود کور] و رودخانه [آراس قفقاز] در ایالت اریوان قرار دارد…»
اين مدرک تاريخی، با توجه به منبع آن (فرهنگ جامع لغات تاريخ و جغرافيای دولت عثمانی*)، يعنی یک منبع رسمی دولت عثمانی و وارث حقوقی آن، يعنی دولت ترکيه، که همواره با حمايت همه جانبة مالی و معنوی خود سرمنشأ مطمئنی برای متفکران و تاريخ پردازان پان ترکيست بوده و است، به خوبی نشان می دهد که قراباغ متعلق به ارامنه بوده و جزء «جمهوری آذربایجان» نمی باشد.
*) فایل های الکترونیکی جلد یک تا شش «قاموس الاعلام»، که توسط «نظارت معارف» (وزارت علوم) وقت عثمانی به چاپ رسیده است، نزد نگارنده موجود می باشد.